sábado, junio 27, 2015

REFRAIS DA REXIÓN DO BIERZO DO MES DE XUÑO.


REFRAIS DA REXIÓN DO BIERZO DO MES DE XUÑO, 

por Xabier Lago Mestre,
Coletivo Fala Ceibe do Bierzo (falaceibe@yahoo.es)

REFRAIS DE DO MES XUÑO OU SAN XOÁN.

“En San Xoán as dez con día dan” (porque escurece máis tarde).
“Augas de San Xoán (24 de xuño), quitan viño e non dan pan”.
“San Antoño (13 de xuño), San Antoñin, garda o nos rebañín”.
"S. Antoño (13 xuño) é un santo, e irmau do meu marido, cando o meu gando falta, S. Antoño vai comigo" (da bisbarra do Courel).



"Polo S. Silveiro (20 de xuño) coídate de tomar o sol sen sombreiro" (quenta moito xa o sol).
"Cando xuño chega, busca a foz a sega chega".
"Tarde ou temprau, por S. Xoán (24 de xuño), adiantouse o verau".
"En xuño o día 21 (entrada do verán) é logo como ningún" (polo día máis longo do ano).
"A bima de S. Xoán, sen abono dá pan" (con pouca laboura abundancia de froitos no campo).
“Por S. Xoán (24 de xuño) a sardiña unta o pan” (pola abundancia deste peixe na alimentación).

REXIÓN DO BIERZO, XUÑO DE 2015.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

jueves, junio 25, 2015

O PATRIMONIO CULTURAL INMATERIAL DO BIERZO 1ª PARTE.


O PATRIMONIO CULTURAL INMATERIAL DA REXIÓN DO BIERZO (1ª PARTE),

Por Xabier Lago Mestre.
Colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo (falaceibe@yahoo.es).
f
Todos e todas temos conciencia da necesidade de proteción do noso amplo patrimonio arqueolóxico, monumental, artístico, conxuntos históricos ou rotas turísticas. Así acontece nos casos da paraxe aurífera das Médulas, castro da Ventosa en Pieiros, castelos e pazos señoriais, igrexas ou mosteiros, coas súas esculturas e retábulos, Tebaida berciana ou  Camíns Xacobeos (de Santiago e de Inverno). Pero hai outro patrimonio cultural, neste caso de carácter inmaterial, que paga a pena a súa valorización social e xurídica. 

No mes de maio derradeiro as Cortes Xerais aprobaron a Lei para a Salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial. Trátase de protexer xurídicamente este patrimonio cultural en perigo de desaparición. Por suposto, neste traballo non imos analizar os mecanismos legais de protección senón facer un rápido percorrido polo noso amplo patrimonio inmaterial berciano.


IDIOMAS, EXPRESIOIS ORAIS E MODALIDADES LINGÜÍSTICAS.

Na rexión do Bierzo existen históricamente varias linguas tradicionais. Referímonos ao castelán, galego e asturleonés. Os bercianos cando utilizamos o castelán inserimos moitas palabras dos outros idiomas territoriais. Ademais, cando viaxamos fóra do Bierzo somos recoñecidos como foráneos pola nosa pronuncia galega. Esta peculiar caraterización nosa deriva da existencia previa dos nosos idiomas tradicionais, galego e asturleonés, no seo das nosas familias e veciñanzas locais. 

Ademais a pervivencia destes dous idiomas territoriais se constata na nosa toponimia, orónimos (orografía), hidrónimos (augas), zootopónimos (animais), fitotopónimos (vexetais), onomásticas (persoas), etc. Todos estes nomes forman parte da nosa historia e teñen grande valor filolóxico. Por iso merecen un maior respeito institucional por parte dos actuais concellos e pedanías no seu mantemento na súa lingua orixinal.



Pola outra banda, temos a nosa variada literatura oral que abrangue os ditos, os contos, as lendas, as adiviñas, os refráns, etc. Sentimos que moitas veces se recompile este patrimonio tradicional non escrito, non no seu idioma orixinal, senón en castelán perdendo así a súa esencia lingüística. O descoñecemento hoxe destes idiomas tradicionais do Bierzo supón que estas dúas culturas nosas sexan discriminadas e uniformizadas a prol do castelán.

Dentro das modalidades lingüísticas non podemos olvidar o chamado burón ou fala dos ambulantes de Fornela. Esta xerga era utilizada polos vendedores para non ser comprendidos polos de fóra do seu grupo profesional. Así usaban fumaxe en vez de queixo, gruño por porco, afeitar ou vender caro. Por desgraza será moi difícil o mantemento desta reducida linguaxe máis aló dos estudos filolóxicos. 


AS FORMAS DE REALIZACIÓN COLETIVA E ORGANIZACIOIS.

  Neste apartado temos o caso das peculiares comunidades rurais. Referímonos aos concellos medievais que evolucionaron ata as actuais xuntas veciñais. Despois de séculos de loita pola súa autonomía, contra os poderes señoriais e despois contra o centralismo do Estado liberal, as nosas chamadas pedanías representan ás coletividades locais. Son exemplos da participación popular, a través da eleción direta, que reforzan a nosa democracia dende a base. A organización destes concellos históricos se fixo coa elaboración das ordenanzas de cada localidade que se deberan recuperar como dereito local berciano. 

Outras formas xurídicas históricas de organización coletiva foron: os agros (explotaciois agrarias en común), servidumes (de paso, pastos, segas, regos…), comuniegos de regos, faceiras (prestaciois de traballo coletivo), cazatas de alimarias (lobos, osos…), comuñas ou parcería (contratos de gando a medias), foros enfitéuticos (contratos agrarios a longo prazo), bouzas e searas (reparto de terras coletivas), veceiras de gando, quendas en muíños e fornos, montes en man común, morteiras en bosques, compaña ou sociedade familiar, etc.  

  
OS USOS RITUAIS, SOCIAIS E FESTIVOS.

Hogano celebramos a Saída do Santo de Bembibre que se celebra cada sete anos. Unha celebración que tiña a súa orixe na rogativa para o pedimento de chuvias durante as secas. Esta tradición milagreira do Ecce Homo era compartida pola Virxe da Peña, de Rozuelo ou da Encina de Ponferrada. Outros santuarios como das Angustias de Cacabelos, da Virxe das Neves en Páramo do Sil, da Virxe do Val de Llamas de Cabreira ou a Virxe de Trascastro atraen cada ano a centos de devotos nas súas festas relixiosas. 

Pero non podemos olvidar as pequenas romarías rurais da Virxe de Fombasallá, da Virxe do Carme de Rioferreiros ou S. Vitor en Lardeira. Salientamos a Virxe da Estrela de San Xoán de Palozas, chamada A Capeluda, onde aínda se recorda ameaza do lexendario lobo: "Canta, pastorciño, canta/ canta ben e canta forte/ se non fora A Capeluda/ eu che daría morte". Sirva esta lembranza para as antigas romarías estragadas, como a da ermida de Nosa Señora do Río, onde acudían xentes San Martín, Val de Finolledo, Penoselo, S. Pedro de Olleros e Moreda con procesiois e danzas.


Pero tamén temos peculiares ritos sociais como o milladoiro de Cruz de Ferro. Eiquí os emigrantes e segadores bercianos e galegos, camín de Castela, botaban unha pedra como bo desexo na despedida da súa terra. Á vez eses mesmos segadores arrincaban estelas protetoras da porta da igrexa das Angustias de Molinaseca, á súa volta a Galiza, en sinal de agradecemento deixaban cravadas as súas fouces nela para rendas da fábrica.

Coma exemplo de uso ritual ancestral temos aínda as fogueiras da noite de S. Xoán. As nosas localidades e barrios celebran con éxito o precetivo cerimonial. As sete voltas á fogueira non poden faltar, os saltos sobre o fogo, así como botar un obxeto ao lume purificador mentres se fai un desexo. Esta festa pupular vai acompañada quente sardiñada, dos conxuros da queimada e dos sons finais da cadenciosa gaita.



Tódolos anos agardamos o desfrute das grandes festas patronais da cidade de Ponferrada ou das nosas vilas, O Cristo de Vilafranca, Bembibre e O Barco de Valdeorras, Pascua de Cacabelos, etc. Pero non podemos pasar por alto as que celebran as nosas pequenas localidades que resisten a pesares da emigración. Antigamente era normal a comemoración de dúas festas, de inverno e de verán. En invernía S. Antonio Abad (17 de xaneiro) e Santo Tirso (28 de xaneiro) eran as máis celebradas. As emigraciois por razois laborais alteraron o calendario festivo. Primeiro, pola marcha dos segadores a Castela, decaeron as festas de verán. Despois, pola emigración definitiva do século XX, suspendéronse as festas de inverno fronte ás de verán.

Eiquí engadimos outras festas tradicionais coma o Entroido nas súas diversas formas de rebeldía social contra os poderes (concello, igrexa...). Metemos tamén os deportes nosos, casos dos bolos e billarda, ou dos xogos infantís.  

REXIÓN DO BIERZO, XUÑO DE 2015.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

martes, junio 09, 2015

LOS CARGADEROS DE CARBÓN DE LA PLACA DE PONFERRADA.


LOS CARGADEROS DE CARBON DEL BARRIO DE LA PLACA.

EL COMPLEJO FERROVIARIO Y MINERO DE PONFERRADA
por Xabier Lago Mestre.
Colectivo Cultural Fala Ceibe do Bierzo (falaceibe@yahoo.es)

Artículo en homenaje a mi abuelo Leoncio Lago Astorgano, conductor de máquinas de vapor de Renfe en Ponferrada, y a mi padre César Lago Martínez, ferroviario de la sección de Vías y Obras de Renfe en Ponferrada.

Cualquier paseo por las instalaciones ferroviarias de La Placa seguro que resultará impresionante al ver los llamados antiguos cargaderos de carbón. Los altos muros de hormigón con los distintos sectores de cargaderos no deja de atraer la atención de sus visitantes. El largo muro presenta varias secciones. La primera, por la derecha, pertenecía a la empresa minera de Candelario Gaiztarro, siendo los peor conservados. Seguidamente, en el centro, surge el cargadero del empresario faberense Diego Pérez Campanario o Antracitas de Fabero. Y la última sección, a la izquierda, era el cargadero de Renfe, utilizada por los empresarios mineros particulares.

Según nos comentaron los veteranos vecinos de La Placa, en el año 1952 estaban en obras los primeros cargaderos. Los trenes de la MSP llegaban a la parte superior de los cargaderos para luego descargar el mineral en las tolvas y, desde ellas, se traspasaba el carbón a los trenes de Renfe que se disponían en la llamada playa de vías del barrio de La Placa. Ese mineral también se cargaba en los camiones que llevaban el carbón a fábricas cercanas para sus hornos, caso de la de Cedie en O Barco de Valdeorras, o empresas carboneras para el consumo doméstico.

                            
                                          FOTO ANTIGUA DE CARGADERO DE 
                                                    ANTRACITAS DE FABERO.

Según un artículo publicado en el perióodico ABC, con fecha de 7 de noviembre de 1954, los cargues de carbón de Ponferrada tenían una capacidad de 180.000 toneladas mensuales. Antes se cargaban 1700 toneladas de carbón por día, con las nuevas instalaciones se alcanzan las 5.000 toneladas, y algún día las 8.000 t. También se indica en el citado trabajo que se hizo la prueba de cargar un tren minero con 400 toneladas en 40 segundos. 

DESCRIPCIÓN DE LOS TÚNELES DEL CARGADERO DE ANTRACITAS DE FABERO.

Si observamos el cargadero central, el del empresario Diego Pérez, apreciamos dos entrada de túneles. Tras la conversación con los vecinos de La Placa, nos contaron que esos túneles presentaban un complejo sistema de cargas interiores de carbón en vagones de Renfe. Este peculiar túnel tiene una forma rectangular. Así pues, en el interior no hay vía continua. En cada extremo de rectángulo interior hay una placa giratorio para mover los vagones por las vías. 

                        
                                                    INTERIOR DEL TÚNEL DERECHO 
                                                      CARGADERO DIEGO PÉREZ.

Los vagones entraban por el túnel más oriental, uno tras otro desenganchados. Dicha entrada se realizaba tras pasar por una placa giratoria exterior. En el interior del túnel, en el vertice derecho del rectángulo, hay otra placa giratoria que traslada el vagón de carga a la otra vía perpenticular, y a la vez paralela a la playa de vías exteriores. En esta vía del interior del   túnel se cargaban los vagones con el mineral de carbón que se lanzaba desde la parte superior y exterior del parque de carbones donde descargaban los trenes de la MSP que venían desde Fabero.

Los vagones cargados de Renfe circulaban por esta vía interior hasta llegar a otra placa giratoria, en el extremo izquierda del rectángulo. Así se permite tomar una nueva vía que sale directamente al exterior. En este túnel de fuera hay otra placa giratoria que permite pasar los sucesivos vagones cargados a una zona de pesaje. Después se colocan los vagones que salen en la playa de vías donde se forma el tren completo y listo para partir desde Ponferrada a Castilla o a Galicia.

                                         
                                           EXTERIOR TÚNEL IZQUIERDO DEL
                                              CARGADERO DE DIEGO PÉREZ 
                                            CON SU  PLACA GIRATORIA EXTERIOR.

En el interior del túneles también había un ramal de vías que iba hacia el fondo del complejo. En este ramal aparece otra placa giratoria para que los vagones puedan tomar la vía del fondo a la izquierda. En este ramal viario hay una rampa que subía para un muelle de carga de carbón situado fuera del túnel. 

CARGADEROS Y VÍAS DEL CARGADERO DE DIEGO PÉREZ CAMPANARIO.

Los túneles descritos formaban parte de un complejo minero y ferroviario más amplio. Así había un primer cargadero de carbón, el largo muro que vemos desde la playa de vías de Renfe. En la parte superior de este cargadero tenían la llegada los trenes mineros por dos vías paralelas. Desde los vagones descargaban los trabajadores el carbón a paladas a las tolvas correspondientes.


                                             PLANO DEL CARGADERO DIEGO PÉREZ
                                                SEGÚN INFORMACIONES ORALES.

El segundo cargadero de carbón era subterráneo, tal y como hemos descrito al hacer mención a los túneles. En la parte superior llegaban los trenes mineors por dos trayectos de vías paralelas. Los empleados del empresario Diego Pérez descargaban el carbón a paladas desde los vagones a las sucesivas tolvas. Desde las tolvas pasaba el mineral a los vagones en el interior de este túnel.

El tercer cargadero, situado en el norte del complejo, se localizaba a la salida de un túnel ya descrito. Había un muelle exterior de carga de carbón al que llegaban los trenes por vía única. Al terminar de cargar el mineral en los vagones éstos bajaban por una rampa al interior del túnel para moverse en su interior a través de las placas giratorias.  


También nos indicaron los informantes que la longitud del túnel, en cada uno de sus lados, puede estar entre los 150 y 200 metros. Por cierto, los vagones que entraban en el túnel se movían, de derecha a izquierda, por un sistema llamado de cablestante, es decir, un fuerte cable que tira de los vagones, cargados o descargados. Otrosl informantes nos digeron que también se movían los vagones empujados por los trabajadores.

REGIÓN DE EL BIERZO, junio de 2015

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

martes, junio 02, 2015

ROTEIRO POLA SOMOZA BAIXA DA REXIÓN BERCIANA.


ROTA POLA SOMOZA BAIXA DA REXIÓN DO BIERZO.
por Xabier LAGO MESTRE,
Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo
falaceibe@yahoo.es

Principiamos a nosa viaxe na estación Renfe de Ponferrada. Deste xeito reducimos quilometraxe. No andén principal coincidimos con outros ciclistas que van para Valdeorras e que, segundo nos comentan, voltarán ao Bierzo pola estrada Nacional 120. Chega puntual o tren rexional de Léon ás 9.10 da mañanciña do domingo. Subimos todos as nosas bicis e tras unha curta viaxe chegamos a Toural dos Vaos. Na praza da estación hai mercado semanal con algúns postos e pouca xente madrugadora.

Subimos polas rúas cara á fábrica cementeira de Cosmos. Xunta a esta empresa está o cuartel da Garda Civil, momento en que aproveitamos para poñer os nosos cascos en evitación de multas de tráfico. Más adiante Parandois. No seu casarío atopamos varias pintadas. Unha delas "Villadecanes ayuntamiento" que lembra a desputa polo concello con Toural dos Vaos. A outra, "Parandones" sobre un sinal de tráfico da Deputación leonesa que dicía "Perandones". Só falta a pintada galegueira Perandois. Nos restos da antigo teleférico de Cementos Vilafranca añida unha parella de cigoñas que ben merecen unha foto nosa.

                                             
                                               LOCALIDADE DE PARANDOIS 

Cruzamos unha ponte sobre as estradas N-VI e autovía do Noroeste para pasar ao pequeno polígono industrial anexo. Cara ao norte, paisaxe de viñedos sen fin. En Valtuille de Abaixo atopamos unha placa do rueiro a prol de Francisco Franco. Más adiante Valtuille de Enriba. Afastados os dous Valtuilles pola antiga Nacional VI que vai polas vílas do Bierzo chairo. Antes de chegar para a igrexa hai que fixarse moito nun letreiro, no baixo dun corredor, que indica a saída, pola dereita, para a estrada para Pobradura da Somoza.

CAMÍN PARA POBRADURA DA SOMOZA.

Trala suba para Valdepedroño unha vista fermosa do casarío de Valtuille de Enriba. No pago da Tillería invasión dos viñedos por doquier. Na mesma estrada atopamos un solitario eucalito xigante. O noso camín se empina pola zona montañosa. O estreito val do río Valtuilles está cheo de arboreda. Nos descansos procuramos a sombra dos piñeiros sobre a estrada. No baixo val varios topónimos coma A Nogaliña. Pola esquerda os sucesivos cerros das Campas e Mirandelo que separan este val da conca do río Burbia. Mentres que pola nosa dereita os tesos Pedrices e Valencín. Ante nós os soutos de castiñeiros, ben coidados, pretos xa de Pobradura da Somoza. 

                                         
                                                      VISTA DE VALTUILLE DE ENRIBA

Xa no seu casarío xa quedan poucas mostras da arquitetura rural que ben merecen unhas fotos. A súa veciñanza se dedica a manter ben as súas casas rurais na praza da localidade. Neste lugar, hai unha fonte pública onde unha muller lava a súa roupa. Falamos con ela sobre a festa patronal que recae para Santa Lucía. Ante a súa igrexa parroquial non podemos entrar por estar pechada. Nos seus muros outra placa franquista.

Na saída de Pobradura preguntamos a uns viciños sobre a quilometraxe que nos quedan para Paradiña. "Uns poucos" respostan, sen indicar o seu número, supoñemos que porque non van moito para aló. Hai unha pequena suba para o pico da Cabezada (992 m.). Eiquí nace o requeiro do mesmo nome que baixa para a conca do río Burbia, ao igual que os outros regueiros cercanos de Rudicais, Trabas e Chas.


                                                           IGREXA DE POBRADURA.

NA PROCURA DA LOCALIDADE DE PARADIÑA.

Que desfrute coa baixada rápida para a localidade de Paradiña. Por diante os topónimos Os Torgais, A Valdemadeira, O Couto, O Caborcón, Campa Grande e demais. No cruceiro que está debaixo das Cabanas (876 m.) atopamos estradas con saídas para o val do Burbia, á esquerda, e para Paradiña, á dereita. Segue a baixada para a localidade de Paradiña. Primeiro vemos o barrio de Pedredo e logo o barrio Novo, presidido coa súa igrexa.

Entramos na localidade onde atopamos un lavadoiro con auga fresca. Máis adiante a praza da igrexa. Unha familia traballa na restauración da súa casa. Por desgracia outras do barrio Novo se caen polo abandono. Paga a pena agradecer aos seus viciños o seu esforzo por manter o seu patrimonio rural. Un potro restaurado de principios do século XX. Outra igrexa pechada este domingo. A foguetería esperta a nosa atención. Son as festas dos viciños de Prado da Somoza, antes Prado de Paradiña.  


                                                        LAVADOIRO COMUNAL DE PARADIÑA.

Na saída do pobo unha especial porta para o gando con alamíos pendurados para que o  vacún non entre nesta localidade. Qué desfrute ver gando pastando que dá vida a estes vales. Oxalá algún día se aproveite máis o gando, sobre todo cabrío, para limpar de vexetación estes montes. Os viciños de Paradiña amablemente nos indican a baixada para a eira dos Muíños, As Portilliñas e Os Poliñeiros. Abundante vexetación arborea de ribeira do regueiro Fondovila. Este primeiro se xunta coas augas do río Ancares e logo, pouco despois, co río Cúa. Dende eiquí hai 4.5 quilómetros para Vilaboa-Villabuena. Pero nosoutros buscamos Quilous e, de seguido, Cacabelos para ir ao noso inicio en Ponferrada.


O Bierzo, maio de 2015.   

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es