VALDEORRAS E O BIERZO ANTISEÑORIAIS

libro El Bierzo provincial.

VALDEORRAS E O BIERZO ANTISEÑORIAIS,

Por Xabier Lago Mestre.

Coma resulta lóxico dúas comarcas veciñas desfrutaron dunha historia común que muitos descoñecen. Referímonos hoxe ás rexiois de Valdeorras e O Bierzo. Por iso queremos dar a coñecer certos acontecementos centrados nas desputas antiseñoriais xurdidas nas dúas zonas nos séculos XVIII e XIX. Dende logo que nestas datas que mudan de século foron mui importantes. Temos a execución das políticas dos gobernos ilustrados, co seu lema. “todo para o pobo mais sen o pobo”. Para logo vir as guerras napoleónicas que atacaron o chamado Antigo réxime (Coroa, señoríos, tribunais, etc). Para rematar co triunfo do réxime liberal que impuxo a Constitución, o Parlamento, as provincias, etc.

                Así pois comezamos no século XVIII cuxa documentación nos indica o devir histórico de ámbalas dúas comarcas. O réxime señorial estaba controlado pola alta nobreza (marqusado de Vilafranca e condes de Ribadavia) e polos mosteiros (Carracedo, san Pedro d Montes, Espiñareda, etc). Por suposto exercían o seu poder con man de ferro, baseándose nos privilexios concedidos polos diversos reis dende a Idade media. Ademais contaron coa execución discrecional dos seus poderes xurisdicional e fiscal para someter aos seus vasalos. Por suposto, estes tiveron muitos abusos que soportar mais tamén souberon resistir douto xeito. Velaí o caso dos preitos ante a Chancelería de Valladolid, as fraudes no pago de impostos, queimas de arquivos señoriais, protestas individuais e coletivas, etc.

                Os señores ataban aos seus vasalos mediante foros agrarios, os casi muitas veces foron cedidos a cabezaleiros para a súa administración. Os veciños de Mosteirós preitearon contra os abusos do seu cabezaleiro ante o alcalde maior de Vilafranca (1769). Neste caso chegaron a acusar ao oficial señorial de abusos xudiciais, po actuar “no solo de corregidor sino de juez preventivo y de apelación” (1769). Noutra ocasión, son todos os concellos da meirindade de Corullón, en “junta especial”, os que protestan contra o dito alcalde maior. Os concellos indican que “se quiere intruja en ejerces xuridicion hordinaria”, e non respetar ao seu “merino o gobernador que al presente se le da el tratamiento de Alcalde Maior” (1779). Outro tanto aconteceu no couto de Corrais e Vilar, onde se acusa ao sobredito oficial señorial de “en perjuicio de su jurisdicción ordinaria se entromete a quebrantársela, usurpando sin título, razón ni causa que lexitima sea el Alcalde Maior de la Vª. de Vªfranca del Bierzo” (1788). Máis longo foi o preito entre os lugares da gobernación de Valcarce a prol do cese do seu gobernador nomeado polo marqués (1785-1791).  

                Polo que se refire a Valdeorras, os seus veciños protestan polo “nombramiento y elección y alcalde y regidores de la dicha tierra” (1632). Curiosamente no ano seguinte hai un convenio entre o conde de Ribadavia e villa e terra de Valdeorras sobre o cobro de rendas señoriais, xa que se tiñan queimado os papeis onde constaban os títulos. Na provincia do Bierzo, Camponaraia preitea co mosteiro de Carracedo polo pago dos cuartos e quintos do cereal collido na devesa do Fabeiro (1693). Os pedáneos da xurisdición de Valdeorras tamén se queixan polo pago da regalía dos xamois (1779). E na provincia do Bierzo, Cortigueira preitea co seu señor sobre non facer residencia aos oficiais e si visita conforme a real lei (1725).

                Á hora de pagar os impostos señoriais sempre hai diferenzas entre fidalgos e pecheros. Velaí a causa de numerosos preitos entre ámbolos dous grupos, coma en 1702 en Valdeorras ante a presenza de intrusos no estado dos fidalgos. Outro tanto acontecera na xurisdición de Vilafranca polo mesmo motivo (1734) e na vila de Carracedo (1735).

                Por suposto os señores, laicos e eclesiásticos, compiten polas terras, vasalos e rendas. Por iso fan un esforzo por delimitar ben as súas posesiois en Valdeorras. Hai documentación da presentación dos privilexios que ten o mosteiro de Carracedo nesa comarca (1713 e 1746), outro tanto acontece con san Pedro de Montes (1738, apeos de 1677 e relación de preitos en 1757). O administrador do conde de Ribadavia manda facer reparto para a cobranza da “talla servintia” ou dereito de vasalaxe (1804). Por suposto os vasalos protestas, mais o avogado dos Reais Consejos constata a regalía do dito conde en Valdeorras.

                Xa no século XIX, a Guerra de independencia favorece a crise dos señoríos (queima de arquivos, destrozo de colleitas, impago de rendas…), ademáis da posterior revolución liberal que executa políticas de liberalización de terras (abolición de señoríos, desamortizaciois eclesiais…). Os debates políticos sobre a supresión dos señoríos son obxeto de atención polos vasallos. Neste senso, houbo un protagonista principal en Valdeorras. Trátase do convento dos Trinitarios de Correxáis, cuxos monxes foron acusados de difundir panquíns antiseñoriais nas feiras de Valdeorras (1812), instando ao impago de rendas. Por suposto, ditos monxes foron acusados polo conde de Ribadavia, xulgados e desterrados de Galicia. Esta rebeldía do pequeño convento non foi secundada polos grandes mosteiros bercianos (Carracedo e san Pedro de Montes) que tiñan grandes intereses señoriais en Valdeorras.

                En 1812 as localidades de Valdeorras demandan os títulos de señorío e vasalaxe aos seus señores. Por suposto, a xustiza é lenta e alonga os preitos todo o que pode en beneficio dos señores. O preito ten sentenza absolutoria para os señores en 1829. Xa sabemos que se restan os dereitos de xurisdición aos señores, os cales alegan ter dereitos territoriais para seguir cos seus privilexios. En Corullón reúnense localidades do marquesado para queixarse ​​contra o alcalde maior do marquesado (1814), “de los crecimientos salarios que exigen además de las estorsiones que son consiguientes extraiendo con la mayor violencia y sin ninguna consideración los bienes y efectos destos naturales”. Corullón comanda de novo as protestas tamén en 1815 e 1817, alegando a autonomía histórica desta vila fronte ao poder marquesal.

En febrero de 1816 Valdeorras protesta contra abusos señoriais, “exigiendo por estos medios y sin otro principio ni origen notoriamente conocido que el señorío jurisdicional, diversas prestaciones así reales como personales, se han hecho dueños de montes, ríos y rentas, alzándose en un todo en lo territorial y figurándose dueños del país”. Mentres que en abril de 1816 se queixan das “exobitantes prestaciones les tienen constituidos en la mayor miseria, de forma que no les queda fruto que sembrar ni comer”. Velaí que o procurador de Valdeorras propoña “lo ventajoso que les seria salir del yugo tan insoportable, pasando al suave y dulce de SM aunque para ello tengan que hacer sacrificio de quanto posehen”. Si, queren deixar a dependencia señorial para pasar a ser de reguengo. Recordemos que Ponferrada era vila reguenga dende 1486 e ben podería servir de exemplo.

As reformas liberais del XIX (supresión de terras mortas, inquisición, diezmos, voto de Santiago, etc) provocaron unha dura resistencia do sector eclesial (bispos, monxes e párrocos). Neste caso salientamos o informe elaborado polos cregos de ”los pueblos que se componen la Merindad de Aguiar en la provincia del Bierzo” (1817) que amosaron o seu apoio á dependencia xudicial de Vilafranca. Recordemos que estes cregos rurais desfrutaban dos beneficios en freguesía dependentes da colexiata de Vilafranca, creada polos marqueses no século XVI. Ademais este informa forma parte dun expediente creado a instancia de Vilafranca para integrar localidades no seu partido.

En 1829 hai unha executoria dun preito para a incorporación á Real Coroa das localidades da xurisdición de Valdeorras cos seus frutos, rentas e aproveitamentos. Agora o marqués de Camarasa tivo que achegar numerosos títulos señoriais de posesión deses lugares. Mentres que as acusaciois antiseñoriais continuaron en 1840, cando A Rúa, Vilamartín e Petín denunciaron ao marqués de “ocupar terrenos que eran de los pueblos y sujetarlos a prestaciones indebidas”.

O Bierzo, xuño de 2025.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

DICHOS POPULARES ENTRE LEÓN Y EL BIERZO.

 

 

Libro El Bierzo provincial.

DICHOS POPULARES ENTRE LEÓN Y EL BIERZO,

Por Javier Lago Mestre,

Autor del libro El Bierzo provincial (2021).

LAS DISPUTAS TERRITORIALES.

“De León, al otro lado”

“Amigo de León,

tuyo si, mio no”

“Alén de Foncebadón

está León cazurrón.

Acá de Cruz de Ferro,

O Bierzo galegueiro”

“El Bierzo, acá do Manzanal,

León, alón de Foncebadón”

“León para alá,

alén do porto do Manzanal”

“Galego e berciano, semos irmanos,

cabreirés, leonés e montañés,

nones para tres”.

“De León??... a Foncebadón.

do Bierzo, no vieiro galego”

“El Bierzo es refuerzo,

ante la Diputación, oposición!

que León es felón”.

“Para León máis nos dominar,

O Bierzo mellor calar”

“Non gusta en León,

O Bierzo rebeldón”.

“El Bierzo y León,

diferentes son”

“León mirar chairego,

O Bierzo mirar galego”

“León recela de Castela,

O Bierzo galego certo”

“León todo coloniza.

El Bierzo está en liza,

bilingüal

comarcaliza,

aquel coleriza”

“León out of Castilla,

El Bierzo with Galiza”

“O Bierzo irredento,

León descontento”.

“Cando o Bierzo berra,

en León pelexa”.

“El Bierzo y León

tan distintos son”.

“Ni Castilla nin León,

O Bierzo galegón”.

“Castela-león chairosos,

O Bierzo montañoso”

“León… al otro lado”

“Castela-León douros,

O Bierzo sileiro” (cuestión de ríos)

“Alen de Foncebadón,

está león cazurrrón.

Acá de Cruz de Ferro,

O Bierzo galegueiro”

“León segregación,

O Bierzo anexión”

“Manzanal y Foncebadón,

portas bercianas son”

“O Bierzo ben gardado,

León encastelado”

“Se o Bierzo non planta,

León non xanta”

“León con Asturias casa,

O Bierzo pasa”.

“León e Asturias curmáos,

O Bierzo e Galiza irmaos”

“Riañu cantabru,

O Bierzo galego,

Mansilla de Castilla,

Laciana asturiana,

León sin garra,

ya no agarra”

“Tras do Manzanal León,

O Bierzo con Foncebadón”

“Después de Manzanal León,

porto do Bierzo é Foncebadón”

“Subo para León,

baixo para o Bierzo”

“León berrador,

O Bierzo rondeiro” (rondas)

“El Bierzo sin León,

es nuestra decisión”.

“Si Collanza castellana,

y el Bierzo gallego son,

y la montaña asturiana,

¿Qué le dejas a León?”

“El Bierzo con León,

es nuestra perdición”

“León es opresión,

El Bierzo es liberación”

“Ellos leonesistas,

O Bierzo secesionista”

“León separatista,

O Bierzo anexionista”

“Se o Sil fose viño,

Non chegara ao Miño”

“O Bierzo rexión sileste,

León que non moleste”.

“Castilla y León

diferentes do Bierzo son”

O BIERZO, XUÑO DE 2025.  

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

POLO NOSO ARQUIVO REXIONAL BERCIANO.

libro El Bierzo provincial

`

POLO NOSO ARQUIVO BERCIANO,

Por Xabier Lago Mestre.

Todos temos amplas bibliotecas particulares nas nosas moradas. Seguimos mercando libros e xa non sabemos onde metelos. Hai tempo que muitos exercemos o bo costume da doazón de libros para as bibliotecas públicas da rexión do Bierzo. Incluso hai herdeiros que botan os libros vellos para os contedores de lixo. Todo isto vén a conta de que recentemente quixen facer outra doazón de libros a unha biblioteca de Ponferrada e dixeron que xa non recibían máis por falta de espazo para gardalos.

                Cavilando nesta problemática cultural cheguei a unha conclusión. Estaría ben que o Consello comarcal do Bierzo tomara o protagonismo neste tema sobrandeiro. Quero dicir que entre as súas competencias está a materia cultural, onde se poden incluir o tema das bibliotecas e arquivo histórico. O Bierzo necesita un novo centro cultural que inclúa unha biblioteca, un arquivo e un museo. Por suposto, a mellor localización para este centro sería Vilafranca do Bierzo. Incluso hai un edificio tan especial coma san Nicolás o real, sede da antiga Deputación provincial do Bierzo. Dicimos todo isto porque pensamos que a futura biblioteca de Gil y Carrasco, ademáis das bibliotecas da Casa da cultura de Ponferrada e do Instituto de estudos bercianos axiña estarán ateigadas de libros.

                A proposta de novo centro cultural do Bierzo ben podería dar preferencia aos temas locais. Este é o caso da ampla bibliografía berciana (historia, filoloxía, etnográfia, medio natural, mineiría, etc). Ademais de ter un arquivo fotográfico froito da doazón das familias bercianas que herdan dos seus parentes falecidos. Polo que toca ao arquivo, os historiadores bercianos contamos con abundante documentación foránea. Para a realización de libros e artigos históricos temos estudado diversa documentación atopada en lonxanos arquivos (León, Simancas, Valladolid, Sevilla, Madrid, etc). Toda esta documentación consultada non se pode estragar, mellor estaría conservada no dito arquivo berciano. Qué podemos dicir da documentación das vellas minas do Bierzo que hai que recompilar e conservar no futuro arquivo. Outro tanto acontece cos xornais antiguos do Bierzo, un patrimonio documental privado muy valioso, que mellor estaría protexido no dito arquivo berciano.

                Coma exemplo de todo isto temos o caso do “Archiu Istoric Generau d´Aran” que xa ben conserva o seu patrimonio documental. Porque en Catalunya está presente a creación de arquivos comarcais pola súa Lei 10/2001. Todo o contrario acontece en Castela e León, onde non se regula a creación de arquivos comarcais na súa lexislación. Iso si, permiten arquivos centrais, territoriais, provinciais e locais. Por suposto, a Lei da Comarca do Bierzo non recoñece expresamente entre as súas competencias a materia de bibliotecas e arquivos (art. 4). A autonomía do Bierzo sempre ben recortada

.

                A rexión do Bierzo ben merece ter un centro cultural amplo que recolla noso variado patrimonio histórico. Ben sabemos do valor que teñen eses documentos vellos para coñecer noso pasado identitario (bercianismo, linguas, comunidades rurais…) e institucional (provincias, señoríos, mosteiros, xuntas veciñais…). Oxalá os políticos locais entendesen desta importante tarefa cultural, porque dos políticos foráneos pouco podemos agardar. Ainda resta muito daquelas vellas dinámicas de levar todo para a cidade de León. Recordamos cando, aproveitando a desamortización monástica, levaron para o museo de León libros e documentos de Carracedo e san Pedro de Montes (1842). Que pregunten onde está o roubado Calvario de Corullón, en León claro!. E centos de pezas relixiosas do Bierzo están pechadas no museo dos Camiños de Astorga.

                Por todo o dito, O Bierzo necesita ter o seu centro cultural propio sen dependencias alleas. Un centro con biblioteca, arquivo histórico e museo. Non queremos un contedor de pezas soltas senón algo dinámico que fomente a nosa cultura berciana no século XXI. Capaz de xerar debate plural e tamén interlingüístico. Porque o idioma galego debe ter a presenza que outras instituciois, propias e foráneas, sempre lle negan. Convén un centro cultural capaz de rachar coas fronteiras mentais e políticas que nos afastan dos nosos veciños da Galiza.

                Non pasamos por alto da dificultade de acadar ese centro cultural por fata de cartos públicos. Recordemos que aínda o Consello comarcal non ten sede propia e lastra os pagos dos alugueres. Mais into non quita a reclamación popular dun centro cultural berciano que se debería demandar ás instituciois foráneas (Deputación, Junta de Castela e León e Estado). León ten o seu museo e biblioteca provinciais sen embargo ao Bierzo non se lle negan iguais dereitos por mor do centralismo secular. Oxalá non nos pase coma na veciña Valdeorras onde levan décadas pedindo un museo para o seu patrimonio comarcal e seguen a agardar un mellor tempo político.

O Bierzo, xuño de 2025.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

A OUTRA TEBAIDA BERCIANA.

libro El Bierzo Provincial.

A OUTRA TEBAIDA BERCIANA,

Por Xabier Lago Mestre.

A sona da Tebaida berciana ten a súa orixe na Idade media polo seu desenvolvemento monástico. Sen embargo, non se sabe tanto da evolución na Idade moderna. Por iso toca ver un chisco desa outra historia descoñecida da abadía de san Pedro de Montes. Principiamos a fines do século XV coa reforma monástica que promoveron os chamados Reis católicos. Trala conquista militar do Bierzo ante a rebelión do conde de Lemos, Rodrigo, a Coroa fíxose co control das importantes abadías, casos de Carracedo, Espiñareda e Montes. Dende Valladolid se remesaron reformadores que bateron cos abades locais.

Por suposto, ante as resistencias bercianas a Coroa ordenou ao correxidor de Ponferrada apoiar aos reformadores estranxeiros. No caso do mosteiro de Montes, o seu abade, Estacio Noreña, non deixou entrar ao reformador bieito visitante que contou coa axuda do dito correxidor. Finalmente o poder real e eclesial foráneos venceron, e o abade tivo que abandonar o mosteiro (1505) e renunciar ao seu cargo. Depois o novo abade, Diego de Burgos, pediu axuda ao correxidor e quitou as varas da xustiza aos antigos xuíces, coma mostra do seu poder señorial (1506). Outra consecuencia posterior da reforma foi o intento de integrar o mosteiro berciano en san Vicente de Salamanca (bula de 1535), polo cal había que contribuir para os estudos na cidade charra. Mais este proxeto unionista fracasou, e en 1541 voltaron a separarse. 

Os problemas continuaron cando o correxidor exerceu a súa xurisdición no val da Valdoza, por mor da persecución de malfeitores que procuraban a inmunidade monástica. Por iso o arcediano do Bierzo fixoulle censuras eclesiásticas (1521), sendo a propia Coroa quen demandou o alzamento daquela excomunión. O mosteiro de san Pedro de Montes exercía o seu poder señorial principalmente sobre a Quintería de Montes e mailo val da Valdoza, ademáis doutros territorios, “en el marquesado de Villafranca, en tierra de Cabrera, en la Ribera de Urbía, en el partido de Baldeorras, en el condado de Riba de Avia, en la provincia del Bierzo, en la tierra de la ciudad de Astorga” (1702). Sabemos que cada concello nomeaba un procurador, e que había un procurador xeral de todo o val da Valdoza. Ademais, a Quintería tiña un procurador e ordenanzas.  Incluso os novos abades tiñan de xurar os usos e costumes en Valdefrancos, onde a terra se xuntaba en concello xeral (1554). Os concellos preitearon co mosteiro porque éste se negaba a facer xuízos de residencia aos oficiais de xustiza da Valdoza (1597), todo fora por non cuestionar a xustiza señorial tan pouco independente. 

Gobernar este amplio espazo señorial non foi doado, velaí a diversa conflitividade social. Diversos concellos veciños desputaron os seus términos co mosteiro. Os Barrios de Salas defenderon o considerado seu en varias ocasiois (A Piquera, 1501, pontón de Fonlevar, 1502, Valcabado, 1514), e entraron no couto da Valdoza para pastar, facer cortas de madeiras e rozas, polo que o correxidor de Ponferrada, Juan de Torres, tivo de ditar sentenza a prol de san Pedro de Montes. Antes, houbo desputas interseñoriais pola posesión da Ribera de Urbía, que demandaban os marqueses de Vilafranca e o conde de Benavente, que se resolveu a prol dos laicos coa concordia de 1497.

 O correxidor de Ponferrada, Juan de Montalvo, tamén ditou sentenzas a prol do mosteiro, nos asuntos das sernas (traballos comunais de balde para o abade), e contra dos que vivían fóra e tiñan terras forais do mosteiro (1512). Convén recordar o importante arquivo monastico que existía, cheo de documentos medievais que fundamentaban o seu poder señorial en privilexios históricos fronte ás demandas dos seus vasalos. Mercedes reais que teñen sido verificados como falsos por historiadores coma Mercedes Durany e Leticia Agundez (2016). Lóxicamente aquela xustiza estaba feita para defender os intereses dos privilexiados (Igrexa, nobreza e Coroa) fronte aos vasalos. Exemplos de inxustizas temos a esgalla, como cando non se lles concedeu concello propio aos da Quintería de Montes (1533). Tamén había obriga de pago de dúas perdices para a concesión de licencia para facer casas (1578), ou de pagar por mortes de vasalos sen herdeiros (1518). Os veciños de san Clemente tiveron que preitear para ter o control do seu souto ante a oposición do mosteiro (1532). En 1560 Vilanova da Valdoza protestou pola demanda dos dezmos e quintos do que labrasen por parte do mosteiro. Os preitos interconcellís polas terras foron abundantes. Así aconteceu entre a Quintería e Llamas da Cabreira (1560). Outro tanto sucedería entre Ferradelo con Vilavella (1560) e con Pombrego (1574).

Ante as necesidades financeiras da Coroa de Castela, Felipe II conseguiu bula do papa Gregorio XIII para vender posesiois monásticas. En tempos de Carlos I san Esteban da Valdoza pasou a realengo, a integrarse na gobernación de Ponferrada. Mentres que Vilanova da Valdoza foi vendida ao seu párroco (1588), e logo aos veciños e finalmente a compraron os marqueses de Vilafrranca.  Por certo, san Esteban da Valdoza preiteou durante anos co mosteiro pola paraxe de Fonlevar (1670).

No século XVII hai unha crise xeneralizada, económica, señorial, política, internacional, etc. O mosteiro de san Pedro de Montes reforzou a administración dos seus bens. Velaí as “Memorias de las Advetencias que conviene saber el que goberna esta casa de San Pedro de Montes” (1597), e o “Memorial de Plácido de las Regueras” (1669), ademáis da realización de apeos de términos (Vilanova e santa Lucía en 1670 e 1672). Incluso o mosteiro preitea con xuices e rexidores locais acusados de quedarse con certas penas (1672). E continúan os preitos por términos con Santo Alexandre (Santalavila, 1622) e por Fonlevar (san Esteban, de 1520 a 1670).

A Coroa presionaba aos seus oficiais para recadar impostos sen fin. O mosteiro alegaba que os seus quinteiros estaban exentos de pagar tributos reais. Agora ben, intentouse cobrarlles en 1606, por iso o abade tivo que presentar a documentación xutificativa desa exención para gañar o preito con Facenda. Mais posteriormente os coxedores de León voltaron a intentalo en 1669. Polo que o abade tivo que acudir ante o correxidor de Ponferrada e o alcalde maior de León para conseguir autos favorabeis aos seus vasalos. Os cales quedaron exentos de pagar con soldados, moneda forera, nin servizos ordinarios e extraordinarios. Estaban claras as intenciois eclesiais, menos pagar á Coroa para pagar sen desculpas ao mosteiro.

Xa no século XVIII houbo enfrontamento entre o bispado de Astorga e os mosteiros bercianos. Tratábase de que o primeiro quería ter o control das pesentaciois eclesiásticas, ao que se negaron os abades cun preito ante a Real Cámara (1773). As ferrarías por parte do mosteiro tamén provocaron conflitos cos concellos, casos de Penalba e Santalavila (preito en 1744 e compromiso de 1787 respetivamente). As protestas veciñais foron polas consecuencias dos arranques das raiceiras de uces para facer carbón que destruían pastos e erosionaban o terreo coa axuda das fortes chuvias. De novo os fortes investimentos monásticos nas ferrarías prevaleceron sobre os intereses ecolóxicos e veciñais.  

O pior foi no século XIX coa guerra da antinapoleónica que atacou o réxime señorial e a posterior revolución liberal que aprobou a desamortización monástica de 1835. Isto representou a fin do noso mosteiro de san Pedro de Montes, tanto do seu patrimonio arquitectónico, artístico e documental. Por exemplo sabemos do traslado de libros e documentos á biblioteca e ao museo da cidade de León en 1842.

 

O Bierzo, xuño de 2025.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

A TOPONIMIA HÍDRICA DO BIERZO

A TOPONIMIA HÍDRICA DO BIERZO,

Por Xabier Lago Mestre.

A rexión natural do Bierzo ten unha ampla rede hidrolóxica ben diferenciada da conca fluvial da chaira de Castela e León. Nesta ocasión faremos mención á toponimia hídrica do noso territorio. De seguro que muitos van abraiarse do que se pode dicir deste tema. Principiamos polo grande río Sil. Este artella o resto da rede fluvial xa que todos lle tributan as súas augas. Máis curioso é dicir que o río Sil sempre está a medrar en lonxitude. Referímonos a que as súas augas están erosionando as terras chairegas, casos de Alto Sil, Boeza e Cabreira. Ao circular o río Sil por cotas máis baixas cás da chaira castelá hai un proceso paseniño de escarvar en terras lindeiras e foráneas.

                Outro dato curioso é que cando chegaron os romanos ao Bierzo para luitar cos astures de seguro que o río principal da zona era o Sile, así escriturado nos documentos medievais máis antiguos. Posiblemente, coa constitución da capital de “Lucus augusti” o nome do río principal de Gallaecia foi o Miño que curiosamente pasa pola cidade de Lugo. Mais sabemos de sempre que “O Sil leva a auga e o Miño a fama”. Ben coñecemos do protagonismo do Bierzo, de Valdeorras, Quiroga e da Ribeira Sacra, sempre irmanás co noso río Sil.

                Non podemos pasar por alto a importancia dos otros ríos, o Boeza, o Cúa, o Ancares, o Burbia, o Valcarce, o Selmo, o Cabreira, ademais doutros menores. Concas fluviais particulares que deron lugar a territorios con especificidades, políticas e institucionais. Recordemos o señorío de Bembibre no Boeza, o señorío de san Pedro de Montes en Valdoza, gobernación da Cabreira no marquesado, meirindades de Aguiar e Valcarce, abadía de Compludo, real val de Ancares, etc. Porque as ditas concas hídricas están delimitadas por serras e cordais que favorecen a súa diferenciación cos territorios veciños. Velaí a importancia das ditas xurisdiciois locais devanditas sobre o provincialismo berciano na Idade moderna. Un veciño sentíase máis do Valcarce, de Bembibre, de Ancares ca da provincia do Bierzo. Mais coa reforma provincial e municipal do liberalismo decimonónico todo iso foi a desaparecer.

                Voltamos á toponimia hídrica para recordar a importancia das pontes no desenvolvemento e localidades. Temos Ponferrada, coa súa ponte ferrada e tributaria,  Pomboeza, san Andrés das Pontes ou A Ponte de Domingo Flórez co seu protagonismo persoal. Compre ter en conta outras pontes de importantes vías de comunicación, en san Román, Cubelos, Cacabelos, Vilafranca. Cando non se cobraba polo seu paso, de persoas, gando ou mercadorías, había que pagar pola súa reparación dende lonxanas terras, casos das ciudades galegas e castelás.

                Os ríos tiñan outras pontes menos salientables. Son os pontelos e pontigos de madeira de muitas localidades rurais bercianas. Feitas polo traballo comunal da veciñanza servían para paso de persoas, gandos e carroaxes. Algún pontelo tamén tiña funciois de acuedutos para levar augas á outra vertente, caso dos lameiros e pradoiros de pasto.  E xa que falamos do transporte de auga, foi esencial nos meses cálidos a faceira comunal dos canles. Consistía en limpar o traxeto das vellas canles de auga dende as fontes e mananciais, e levala até as localidades para o consumo humano.

                Os ríos eran ben traballados para evitar as enchentas e regular os regos comunais. Por iso a veciñanza facía banzaos naturais coa mestura de troncos, ramaxe, pedras e terras. Cos banzaos e encoros podía estancarse a auga fluvial e desviala para as canles de rego. Os concellos rurais fixaban as quendas cos seus tempos de rego de cada veciño. No Bierzo chairego houbo   comunidades de regantes, casos de Vilafranca, Ponferrada, Cacabelos, etc. Outras canles ian para os muíños comunais (de herdeiros) ou particulares, onde tamén había veceiras para a moenda dos cereais. Velaí o desfrute dos tempos de espera coas muiñeiras, eses bailes que chegan até hoxe con grande vitalidade.

                Nos diversos ríos, regueiros, arroios, canles, etc existían peculiares ecosistemas sen igual, cos salgueiros, freixos, umeiros, loureios, sabugueiros, etc que establecían colonias vexetais formando galería, e que creaban topónimos hídricos. Mentres no interior dos ríos existían as pozas onde se bañaba a rapazada nos meses estivais. Pozas que eran nomeadas polos veciños, en Vilafranca, O Cabalo, A Burra de Pelao, san Quintín, O Sapo, As Veigas, A pena Rachada, etc.

                Onde non había pontes existían vaos, eses lugares de pouca profundidade e que permitían o paso de persoas, gandos e carros. O de máis sona é Toural dos Vaos, onde se mesturan as augas do Burbia e Cúa. Mais tamén houbo en Ponferrada nas ribeiras do Sil e Boeza, viables nos meses de estío.

libro El Bierzo provincial

                Sen pontes habían de recorrer a barcas, casos da zona de san Blas en Ponferrada, barca que era arrendada mediante concurso público para o paso do Boeza no século XVIII. No Barco de Valdeorras tamén tiñan porto e barca para pasar o Sil até Viloira. Convén eiquí traer a colación que o topónimo O Barco non ten relación coa existencia da dita barca. Na conca do Sil é mui común o topónimo Barco é semellante a Bárcena do Río (localidade asolagada polo encoro), Bárcena da Abadía, etc. Todos eles fan referencia a val con río entre montañas.

                Unha derivada dos topónimos hídricos son os regueiros e fontes. A súa presenza era necesarias para a vida de humanos e animais. Loxicamente deron orixe a localidades rurais, casos de Rodrigatos das Regueiras, Pobradura das Regueiras, Fonte de Oliva, Fombasalá, Campo da Auga, A Lagoa xunta Galicia, etc. Non podemos rematar sen recodar as ferrarías do Bierzo. Nelas quentaban mineral de ferro que podía vir de lonxe, en carros de bois dende Formigueiros do Courel. Logo se moldeaba o metal para facer utensilios varios (apeiros, ferramentas…). As ferrarías bercianas necesitaban dos caudais dos ríos e localizábanse no ocidente do Bierzo, salvo as de Valdoza, Cabreira e Compludo. Aínda temos o topónimo As Ferrarías de Valcarce. A industrialización posterior foi unha dura competencia económica que trouxo a crise para estas pequenas ferrarías rexionais.

 

O Bierzo, maio de 2025.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

O BIERZOGAL DIXITAL

 Libro El Bierzo provincial.

O BIERZOGAL DIXITAL,

Por Xabier Lago Mestre.

O idioma galego tivo un uso maioritario no Bierzo. Os seus falantes usaron esta lingua no medio rural, nas aldeas e vilas, nas familias e veciñanzas. Mais houbo certos feitos políticos que trocaron estas dinámicas lingüísticas. Así, trala derrota do conde de Lemos en 1486, fronte os Reis católicos, principiou un proceso de castelanización, fomentado pola chegada de oficiais castelaos (correxidores, rexidores, escribáns, notarios, etc). Xa no século XX, hai que salientar o desenvolvemento do capitalismo industrial no Bierzo. A oferta de empregos, públicos e privados, foi a chamada para muitos traballadores de Galicia, Asturias e Andalucía que poboaron os novos centros mineiros. Estes procesos favoreceron o medre do castelán de xeito progresivo até o día de hoxe.

                Xa no século XXI vivimos con normalidade a dixitalización da sociedade, administración, educación, etc. Por suposto, os diversos poderes (políticos, económicos, etc) fomentan as linguas de maior número de falantes (español, inglés…), para favorecer a súa expansión e a redución de costos de comunicación. Mentres tanto as outras linguas son minorizadas. Este é o caso do noso idioma galego do Bierzo. Abraia que os políticos valoren máis protexer unha ermida, unha grande árbore ou un tañido de campás, mais non queren saber case que nada da lingua tradicional dos galegofalantes do Bierzo.

                Hai unha falta de proteción legal axeitada do idioma galego. Non é abondo a mención parcial desta lingua no Estatuto de autonomía de Castela e León. Segue haber discriminación cos galegofalantes do Bierzo por non recoñecer maiores dereitos lingüísticos. Velaí a reación dos propios falantes para manter viva a nosa lingua discriminada. Un exemplo disto sería o seu uso lingüístico coa dixitalización. De todos é sabido que os medios de comunicación tradicionais (xornais en papel, radios e televisión) non favorecen o uso do galego. Por iso, internet abre a porta para as linguas minorizadas. Hoxe varios dixitais bercianos permiten o uso do galego, feito que favorece unha maior liberdade de expresión dos seus leitores.

                As variadas redes sociais son unha alternativa aos medios de comunicación tradicionais para atopar información polos internautas. Os galegofalantes estamos nas variadas redes sociais dando protagonismo ao noso idioma acotío. Con total normalidade compartimos comunicación nun contexto bilingüe (castelao/galego) para enriquecer a cultura plural do Bierzo. O galego xorde nos videos, fotos, memes, comentarios, etc. Esta dinámica de uso bilingüe favorece a convivencia cultural e a sociabilidade con total normalidade. Atrás restan aqueles rexeitos iniciais porque un internauta se expresaba en galego cando a maioría facía os seus comentarios en castelao.

                Certa clase intelectual e cultural non ten sabido defender o idioma galego do Bierzo. Tamén instituciois culturais e universitarias pasan do galego. Estas dinámicas ben poderían ser cualificalas como antibercianas e antigalegas. Sen embargo, os falantes toman o protagonismo cando usan o seu idioma nos medios de comunicación coma as redes sociais. Bastante ten isto de resistencia cultural e protesta social por parte dunha minoría lingüística asoballada. Aquelas ditas instituciois non se interesan pola historia, a filoloxía ou a etnografía cando ten relación co idioma galego do Bierzo, tan foráneo para a defesa dos seus intereses ideolóxicos.

                Tamén hai que dicir que a nosa lingua galega ten boas posibilidades de futuro. Primeiro, a conciencia bilingüe medra na sociedade porque coñecer idiomas favorece a educación, atopar traballo, a comunicación, etc. Segundo, o galego tradicional do Bierzo ten continuidade lingüística en Galicia e Portugal. Estes usos idiomáticos foráneos favorecen a aprendizaxe do galego no Bierzo. Non cabe dúbida que a funcionalidade lingüística é básica para o futuro idiomático. Así caen as fronteiras administrativas, fixadas por algúns políticos foráneos no Cebreiro e Covas, e que tratan de impoñermos. Internet achéganos ao galego e portugués de novo tras séculos de illamanto forzado. Galicia e Portugal supoñen o prestixio para a nosa lingua tradicional. Ben o sabemos cando viaxamos a Galicia e falamos galego, ou cando visitamos o país luso e comprendemos tan ben a súa lingua escrita. En ámbalas dúas zonas sentímonos coma na nosa casa por mor do noso idioma común. Así se combaten os complexos de inferioridade secular dos galegofalantes, coa galeguidade peninsular e maila internacionalidade da lusofonía. Mentres outros nos censuran idiomáticamente, na internet temos un novo espazo para exercer a nosa liberdade de expresión.  

O Bierzo, maio de 2025.

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

A CONFLITIVA CIDADE DO DOLAR

Tu libro EL BIERZO PROVINCIAL  

A CONFLITIVA CIDADE DO DÓLAR,

Por Xabier Lago Mestre.

Inténtase recuperar a memoria coletiva da vella Cidade do dólar, así coñecida durante as décadas de mediados do século XX, por mor do desenvolvemento mineiro e industrial de Ponferrada. Todos ben sabemos do crecemento urbano da zona centro, tamén dos barrios periféricos, casos de Flores del Sil, Columbrianos, Compostilla, estación Renfe, poblados mineiros de Msp, etc. A cidade tivo de golpe que enfrontarse con novas situaciois de todo tipo que provocaron problemas económicos, de vivienda, urbanismo, de salubridad, ecolóxicos, sociais, etc. Así pois, non todo foi positivo na chamada Cidade do dólar.

Comezamos por enriba coas cuestiois políticas. O réxime da ditadura mandaba con man de ferro sobre os cidadaos. Polo tanto a sociedade berciana non estaba articulada en organizaciois diversas (veciñais, culturais…), capaces de representar e defender intereses coletivos. Seguía moi presente a división interna entre os vencedores da guerra civil e os vencidos, sen capacidade de diálogo político.  Os primeiros controlaban os escasos medios de opinión pública, Proa de León, Promesa e radio Juventud de Ponferrada.

A ampla oferta de traballo, trala instalación do capitalismo industrial e mineiro na rexión do Bierzo, favoreceu a chegada masiva de xente de fóra (galegos, andaluces, asturianos…). Estes tiveron o problema de aloxamentos axeitados. A toda présa houbo que facer vivendas en Ponferrada e nos barrios periféricos. A alta demanda de vivendas provocou a alza dos seus prezos, tanto de compra coma de alugueres. A isto hai que engadir a falta de urbanización axeitada dos novos barrios obreiros, sen saneamento, nin alumbrado ou pavimentación. Así pois, todo isto foi caldo de cultivo para as protestas veciñais sempre soterradas que evitaban problemas políticos. Tampouco faltou a competividade entre traballadores nos cantares populares, “mineiros toupeiros, ferroviarios viaxeiros” que procuraban dignificar unhas profesiois fronte a outras.

A industrialización trouxo tamén consecuencias negativas. Contaminación atmosférica polas centrais térmicas de Msp e Compostilla I. Ademais os ríos baixaban negros polos efeitos nefastos do lavado dos carbones e de botar os chamados estériles ou menudos. Contaminación mineira imposible de permitir na actualidade coa mentalidade coletiva ecoloxista. Os veciños máis vellos do barrio da Placa de Ponferrada aínda recordan outro grave problema. Trátase de rotura das grandes balsas negras que había na zona das vías de Renfe, xunto aos cargadeiros de carbón e mailas industrias de elaboración de produtos derivados dos carbois. Pois ben, cando había fortes chuvieiras neses terreos, as augas baixaban pola pendente, desbordaban as balsas carboneiras, cruzaban as vías do tren, e arrastraban as augas negras para as rúas e vivendas da Placa. Ano tras ano houbo protestas mais os intereses industriais sempre prevaleceron sobre os da sufrida veciñanza.

Cidade do dólar pola cantidade de diñeiro circulante. Houbo muito esforzado traballo e ganas de desfrutar da vida gastando os sufridos cartos dos salarios. O centro da cidade estaba cheo de lugares onde pasalo moi ben. Tendas de roupa, bares, hoteis, cabarets, etc. O réxime político tiña de facer a vista gorda ante certos comportamentos sociais pouco morais. Desnudos nos cabarets, estafas nos xogos de mesa, perdas desmesuradas coas chapas, etc. Como é lóxico había diferenzas sociais que se manifestaban nos centros de lecer. Velaí o Casino da rúa Reloxo (da burguesía e comerciantes) e a Sociedade de socorros mútuos (dos obreiros), na zona vella da cidade. Mentres tanto a mocidade procuraba a súa diversión. Os da zona alta botaban pedras, dende a esplanada do Moclín, aos de abaixo, que se situaban na beira do río Sil en Navaliegos. Tratábase das dúas bandas xuvenís, coñecidas coma merengues (polo branco da súa ropa limpa) contra os hebreos ou xudeos pobres do barrio da Pobra.

A contorna de Ponferrada tamén tivo conflitos coa capital industrial. As localidades veciñas sufriron os efeitos do seu centralismo político e económico. A urbe necesitaba dos abastecementos alimentarios de fóra. Mais había que pagar taxas para meter produtos rurais polos chamados fielatos. Na ponte de Ferro, no Plantío e na ponte Boeza estaban os postos de control. Por iso era fácil escuitar as coplas do cancioneiro, “Ponferrada, alto! paga o fielato”. Mentres tanto os labregos e gandeiros sorteaban os vaos do Sil e Boeza cos amanceres, para evitar os gravosos pagos desas taxas municipais.

As localidades veciñas tiveron que competir en desvantaxe con Ponferrada porque pasenino os seus habitantes querían traballar e vivir na urbe e abandonaban o medio rural. Atrás quedaban aqueles intentos de Columbrianos e Toural de Meraio de ser municipios independentes (fines do século XIX). Agora Los Barrios de Salas e san Esteban de Valdueza luitaban por sobrevivir, por desgraza máis tarde perderían a súa independencia institucional.

Coa nova Cidade do dólar non se podía competir. As diferencias históricas entre Vilafranca e Ponferrada quedaban mui atrás. Agora a capitalidade de Ponferrada era incuestionable co desenvolvemento industrial, mineiro e urbano. A vila do Burbia só podía ofrecer a súa oferta vinícola, froiteira e madereira. Velaí a copliña antiga, “Vilafranca marquesal, Ponferrada máis real”, onde se enfrontan ámbolos dous pasados históricos, mais onde prima a realidade da Cidade do dólar. Outro tanto acontecía coa vila de Bembibre, “Bembibre está triste, Ponferrada que gozada”, non sabemos se esta derivada vén da rivalidade entre o Atlético de Bembibre e maila Ponferradina. Máis coñecida era a cantiga, “Ponferrada se quema, Molina llora porque no se quema la villa toda”. A superioridade dos ponferradinos manifestábase en “xa están encima as festas da Encina, xa veñen os tontos de todos os pobos”.

Para rematar, non podemos pasar por alto o poder da Igrexa, vella aliada do poder político franquista. A catolización de Ponferrada trata de impoñerse nos sectores mineiros e obreiros para apaciguar as súas demandas sociais e laborais. Así refórzase a imaxe da Igrexa coas súas novas construciois nos barrios de san Pedro e san Ignacio, cuxo campanario semella competir cos tañidos da mesma basílica da Encina. Outra manifestación do poder eclesial é a supresión dos mercados tradicionais dos domingos que pasaron por mandato municipal aos sábados coma hoxe.  A Igrexa local soubo fomentar a festa da patrona da Comarca co seu Diazo do Bierzo, o 8 de setembro. Dende logo que esta celebración era secular mais agora conseguía un novo sentido político sen igual para a formación da conciencia coletiva rexional.

O Bierzo, maio de 2025.  

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

O BIERZO NAS RELACIOIS BÉLICAS CON PORTUGAL

libro El Bierzo provincial  

O BIERZO NAS RELACIOIS BÉLICAS CON PORTUGAL,

Por Xabier Lago Mestre.

O Bierzo tivo unas peculiares relaciois militares con Portugal que son descoñecidas pola meirande parte dos cidadaos. Nesta ocasión faremos uns apuntamentos sobre eses contactos entre O Bierzo e Portugal dende o punto de vista bélico. Principiamos a nosa viaxe histórica no século XVII, no comezo da Guerra de Secesión, “Aclamaçao ou Restauraçao”, principiada en 1640, tempo en que tamén se rebelou Catalunya contra Castela.

Por mor da documentación atopada polo historiador José Diego R. Cubero, sabemos dos medos dos bercianos a unha invasión portuguesa. A cercanía da provincia do Bierzo á fronteira facilita o protagonismo militar da nosa rexión. En 1642 varios xefes militares foráneos demandan soldados bercianos (marqués de Tarazona coma gobernador del distrito de Monterrei e o marqués de Valparaiso), ademáis da Sarxentía maior do reino de León. O curioso do caso é que tamén dende lonxanas terras pediron soldados bercianos para o exército de Estremadura. En 1658 houbo un chamamento militar ao correxidor de Ponferrada de máis homes, “los que menos falta hicieren, condenados campaña y destierro, la gente mal entretenida y los que han recibido sueldo real”. Todo valía para carne de canón bélico!.  

Ponferrada resístese a eses sucesivos recrutamentos, e alega que está “Portugal diez leguas por tierra abierta e indefensa. Y si el enemigo la ocupase sería cortar el paso para los Reinos de Castilla, León y Galicia”. A vila do Sil remesa a un representante á Corte para que consiga reais cédulas que fundamenten “la defensa del castillo y fortaleza que está tan propincua para alguna invasión el enemigo por la cercanía con el Reino de Portugal”. Posiblemente o país luso non atacou O Bierzo por estar lonxe, orografía montañosa (serras da Cabreira e Aguilanos) e os malos camiños.

                Os portugueses non invadiron a provincia do Bierzo. Mais os portugueses atacaron A Pobra de Seabra e pasaron á Cabreira, onde incendiaron a localidade da Baña, supoñemos que tamén se levaron o seu gando. Estas cabalgadas portuguesas non buscaban asentarse senón a pillaxe para levarse o que podían (todo tipo de gando e alimentos, ademáis de xoias e moedas). Tratábase do chamado dereito de guerra ou botín de guerra. Por suposto, o mesmo fixeron os españois cando invadiron ocasionalmente a regiao de Tras os Montes. Foi o caso do gobernador de Seabra, Juan de Benavides, que penetrou en Portugal, habiendo “quemado al rebelde ocho lugares, los más ricos grandes de toda la tierra de Bragança” (1643). Pola súa banda, o noso coñecido, conde de Alba de Aliste, atacou Miranda do Douro (1641), e o marqués de Viana (Rodrigo Pimentel de Benavente), fixo o mesmo con Monçao (1658).

                A provincia do Bierzo pertencia a efeitos militares á Sarxentía de milicias de León. Entre as obrigas militares estaban a de remesar milicias á Pobra de Seabra, concretamente dos partidos de Astorga, Bembibre, Vilafranca, Saldaña, Cea e As Omañas. O resto de partidos destinaban as súas milicias para a guerra de Catalunya. Mais acontecía que cada vez era máis difícil o recrutamento dos 600 homes dese tercio do reino de León.  Por iso en 1649 houbo a sustitución por un pago de 12.000 ducados, que logo subíu a 15.000 (1657). Posteriormente a Coroa pide 1.300 hombres aos partidos de León, Asturias e Ponferrada (1694). A política internacional da Coroa provoca unha grande sangría na demografía berciana. 

                Os bercianos estaban fartos de tanto gasto militar. Non soamente foron os recrutamentos forzosos que deixaban as localidades sen homes para traballar as terras. Guerras internacionais que foron continuas (Holanda, Francia, Portugal, Catalunya, etc). Ademais existía unha derivada, chamadas as bagaxes. Tratábase das obrigas militares do paso dos exércitos pola provincia do Bierzo. Entre esas variadas obrigas bélicas, poner carros e bestas (bois, cabalos e mulas) para transportes militares, aloxamentos de soldados e xefaturas, alimentación de militares, poner combustible (leñas), alimento para a cabalería (cereais e herba), etc. Por suposto, tódalas localidades afectadas, situadas nos principais camiños reais, resistíronse a satisfacer esas demandas militares, sobre todo as consideradas cuarteis (Bembibre, Ponferrada, Vilafranca e maila Ponte Domingo Flórez).  

                No século XVIII nova guerra pola Sucesión na Coroa de España. No Bierzo houbo novas queixas polos aloxamentos militares, e continuaron as demandas de soldados dende León. O adversario portugués toma A Pobra de Seabra e tamén Alcañices en 1711. Recordemos que as tropas borbonas tiñan a súa principal fronte de batalla nas terras da Coroa de Aragón, o que facilitou a invasión portuguesa polo oeste. Como un servizo militar máis intentouse crear un cuartel en Ponferrada (1757). Na organización militar O Bierzo continuou coma un partido máis. Así nos repartos de quintas de España, xorden “León y El Bierzo” (casos documentados en 1770, 1787 e 1800).   

                Comeza o século XIX coa chamada Guerra das Laranxas (1801) entre tropas angloportuguesas e francoespañolas que rexistra os ataques a Monterrei e A Pobra de Seabra (1808). Por suposto, coa Invasión napoleónica, as alianzas trocan de bando, para formar a fronte militar anglolusoespañola. Outra alianza foi a que tiveron as raíñas liberais veciñas, a rexente María Cristina de España e María de Portugal, durante a primeira guerra carlista (1836-37). Eiquí tropas lusas foron autorizadas para penetrar en España e perseguir as partidas carlistas. O maior protagonismo tívoo Vilafranca do Bierzo. Segundo os xornais da época, 3.000 portugueses estiveron pola vila do Burbia, “punto el más a propósito para obrar como más convenga” (El Eco del comercio, xullo de 1836).

                Non podemos rematar sen recordar a guerra de propaganda ideolóxica de tipo bélico que houbo entre Portugal e España. Lóuvanse as vitorias e néganse as derrotas mútuas nos sermones relixiosos, panfletos populares, obras de corráis de comedias, pasquines anónimos, cancioneiros, etc. Por iso queremos traer a colación exemplos da literatura lusa. “Portugal e mais Castella/ nunca fueron bien casados/ agora estao apartados/ dizem que sem querer ella”. De máis sona é, “de Espanha nem bom vento, nim bom casamento”, supoñemos que se refería aos efeitos negativos dos casamentos reais entre as dúas Coroas. Por sorte, as guerras restan mui atrás e o futuro tende pontes cordiais acotío entre os dous veciños seculares.

 

O Bierzo, maio de 2025.