martes, febrero 27, 2018

REFRANEIRO DO BIERZO NO MES DE MARZO.


REFRAIS BERCIANOS DO MES DE MARZO NO BIERZO,
por Xabier Lago Mestre,
Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo,
falaceibe@yahoo.es

“Marzo sacou a vella ao sol, e matouna dun pedazo”.
"En marzo a veleta nin dous días está queda".
“Cando marzo maiea, maio marcea”.
“Polo S. Xosé (19 de marzo), deces e merenda ao pé” (obriga de dar comida ás dez da mañá e merenda aos xornaleiros ao ser os días máis longos).
“Marzo airoso, abril chuvioso, sacan o maio florido e fermoso”.
“Marzo igularzo” (porque se igualan os días e as noites).
"Marzo marzudo, mete as barbas no cu".
"Auga de marzo, pior que a mancha no paño".
“Se marzo vén ao revés, nin deixa pastor nin res”.
"Auga en marzo, herbazo"
“Cando marzo volve o rabo, non deixa ovellas con pelexo, nin pastor deszamarrao”.
“Sol de marzo mata a dama no pacio” (sol de marzo traizoneiro).
"Pola Encarnación (25 de marzo), as últimas xeadas son" (S. Castelao Diñeiro)


SOBRE OS ANIMAIS DE MARZO:
“Onde vexas culebra en marzo, verás neve en maio”.
“Ollo á perdiz, se canta en marzo, ano feliz” (os bos presaxios do canto da perdiz).
“Marzo anidarzo, abril huévil e maio paxaraio” (sobre a reproducción das aves).
“A culebra en marzo, a neve en maio” (relación de calor en marzo e frío en maio).
"Marzo marcero, pola mañá cara de rosa e pola tarde cara de can".
“Pascuas marcíais, famentas ou mortais”.
"De marzo á metade, vén a anduriña e o tordo vaise".
“Polo vinte de marzo dá o sol unha sombriña e xa canta a anduriña” (chegan as anduriñas).



SOBRE OS TROCOS BRUSCOS DO TEMPO:
“Marzo marzán, pola mañá cara de rosa, e pola tarde cara de can”.
"Marzo marcial, de día cara de gocho e de noite cara de can".
"Marzo marceador, que de noite chove e de día fai sol"
“Marzo marcial, de día cara de cocho, de noite cara de can”
"Marzo louco, se malo é un día pior é o outro".
"Se marzo vén ao revés, non deixa pastor nin res".
"Pola Encarnación (25 marzo) os últimos xeos son"


CONSELLOS AGROGANDEIROS DESTE MES.
"Horta de marzo, cesta no brazo"
"Marzo amola e abril esfola".
"Se queres ver a túa viñaregalada, fai a poda en marzo e en abril a cava".
 “Se ronca ou trona en marzo, apreta a cuba con mazo” (preparación da cuba de viño).
“Marzo espigarzo e abril espigas mil” (sobre augurios de boas colleitas).
“Se marzo volve o rabo, adeus ó teu gando”.
“Ralva en marzo, bima en S. Xoán, sembra en outubro e collerás pan”.
“O que queira ovellas catro, rapeas no mes de marzo”
"Cada cousa no sou tempo, i o aire no mes de advento".
"Todo o excusa o allo, menosa pica de marzo".


CHEGOU A CUARESMA DE MARZO.
"Adeos martes de entroido, adeos meu amiguiño, asta domingo de Pascoa non comerei máis touciño".
"Gran pesar me pone con su venida la Cuaresma dolorida"
"La Cuaresma y la justici para los ruines"
"La Cuaresma y la cadena para los pobres hecha"
La Cuaresma solose hace corta al que tiene que pagar en Pascua"
"Para el pobre la Cuaresma para el rico el carnaval"

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

miércoles, febrero 21, 2018

LA LOCALIDAD ANTISEÑORIAL DE CORTIGUERA DE EL BIERZO.


CORTIGUERA ANTISEÑORIAL.
por Javier Lago Mestre.
Colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo.

En la llamada provincia de El Bierzo, durante la Edad Moderna, predominaba el régimen señorial. Los diferentes señores, eclesiásticos y laicos, ejercieron su poder sobre sus vasallos dando lugar a numerosos conflictos. En este caso veremos los distintos mecanismos de resistencia de los vecinos de Cortiguera ante sus señores.

La documentación histórica nos indica que en los años 1625 y 1630 los concejos de Fuentesnuevas y Cortiguera pleitearon con el señor Gómez Ares de Cancelada, dueño de la segunda localidad, porque impedía el pasto de los ganados, cuando era costumbre inmemorial, apresándoles sus bueyes. Posteriormente, es el propio corregidor de Ponferrada quien pleitea con dicho señor de Cortiguera (1648). Ambos se disputaban la posesión de la jurisdicción civil y criminal sobre Cortiguera, así como el nombramiento de alcaldes y otros oficiales concejiles.


En 1692 la presión de los señores de Cancelada sobre Cortiguera vuelve a ser cuestionada. Los vecinos protestan contra el pago del foro que consiste en 24 cargas de trigo y 54 reales de dinero. El concejo rechaza el supuesto señorío y la prohibición de segar hierba en Valdemolín por ser tierras concejiles. Como reacción solidaria, los concejos vecinos de Fuentesnuevas, Columbrianos y Bárcena del Río fijaron un coto redondo para uso de Cortiguera, “en donde pudieran libremente labrar, pastar, rozar y criar yerba, para que los vecinos usasen  de el por si solos” (J. Rodríguez Cubero, 2011). 

En el siglo XVIII esta conflictividad señorial continúa. Así se inicia en 1701 y destaca la demanda de 1770 en que el concejo de Cortiguera pretende ejercer el derecho de retracto y compra por 630 ducados de la jurisdicción. Sus vecinos alegan “la infelicidad y aniquilamiento en que se allaba el pueblo de Cortiguera y sus naturales de el, bajo el yugo de un señor tirano”. Como consecuencia la Corona ordenó al corregidor de Ponferrada la incorporación al realengo de este lugar (J. Balboa de Paz, revista Bierzo, 2017).


Pero los Cancelada pleitearon de nuevo hasta conseguir sentencia favorable en 1793. El historiador J. Bartolomé Bartolomé nos informa de la consecución de una concordia con los vecinos (Vino y viticultores en El Bierzo, 1996). Esta concordia incluye de nuevo el reconocimiento de la jurisdicción señorial y el pago foral de 65 fanegas de centeno, 30 gallinas y 100 reales en dinero. 

La Guerra de la Independencia favoreció las demandas antiseñoriales. En 1814 nueva demanda vecinal porque pretenden  “conseguir alivio se fuese de su Real agrado pues les es muy imposible pagar de un golpe ciento treinta fanegas de grano (…) vencido en estos años y repartirlo entre veinte y quatro vecinos”.  Según transcribe J. Balboa de Paz, los vecinos quieren ser libres, “les cueste vender sus camisas, pues desean con bibas ansias ser vasallos de V.Majestad para de esta suerte salir de la pesada esclavitud que tanto les ha oprimido y está oprimiento un tirano con el nombre de señor”. Cortiguera aún tendría que esperar por su libertad hasta el fin del régimen señorial.

O Bierzo, febreiro de 2018.
www.obierzoceibe.blogspot.com

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

jueves, febrero 15, 2018

ANIVERSARIO DEL ESTATUTO DE CASTILLA Y LEÓN.


El 35 ANIVERSARIO ESTATUTARIO.
por Javier Lago Mestre.
Colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo.
falaceibe@yahoo.es

En este 2018 celebramos el 35 aniversario del Estatuto de Autonomía de Castilla y León. Por eso viene a cuento recordar las propuestas que se hicieron en aquel año de 1983 y que afectaron a nuestra región de El Bierzo.

Comenzamos por las referencias a la ordenación territorial de Castilla y León. Concretamente al reconocimiento de las comarcas. Desde la recuperación de la democracia en España El Bierzo demandó un mejor reconocimiento territorial e institucional. En esta dinámica algunos políticos tuvieron en cuenta la problemática de El Bierzo en los debates estatutarios.


El partido socialista presentó una enmienda a favor del reconocimiento de las comarca en el artículo de entidades territoriales. Así “una ley de la Comunidad regulará la creación de comarcas integradas por municipios limítrofes, atendiendo a sus característica geográficas, económicas, sociales e históricas para la gestión en común de sus servicios o la colaboración en el ejercicio de sus competencias”. También la propuesta territorial del partido comunista de España reconocía las comarcas. 

En esa demanda de reconocimiento territorial de las comarcas tuvieron un protagonismo especial los diputados bercianos, José Álvarez de Paz y Celso López Gavela, que sabían bien de la reivindicación provincialista de El Bierzo. El texto estatutario se aprobó en la ciudad de Salamanca por la asamblea política (27 de junio de 1981).


El diputado del Congreso, Andrés Fernández, presentó una enmienda que reconocía las banderas comarcales, “los territorios históricos, podrán conservar sus respectivos emblemas y banderas regionales, así como las provinciales y comarcales” (art 4). Este político defiende el uso del pendón del reino de León en sus provincias. Por su parte, El Bierzo ha conseguido con éxito consolidar su peculiar bandera Cruceira.

En la Comunidad de Castilla y León existen varias minorías lingüísticas. Por eso este tema idiomático no podía faltar a pesar de la falta de conciencia lingüística de la clase política en aquella época. De nuevo el diputado leonés, Andrés Fernández, tuvo la iniciativa de presentar una enmienda a favor del reconocimiento lingüístico parcial. En ella se incidía “prestando especial atención a las distintas modalidades culturales de la comunidad”. Seguidamente instaba a “velará por el establecimiento, estudio, protección y difusión de las distintas culturas de sus territorios históricos, sus provincias y comarcas en su ámbito territorial”.

Ese mismo político rechaza la amenaza de “uniformización de las culturas de los territorios históricos”. En otro apartado, de su enmienda de 1981, se refiere expresamente a las lenguas. “Velará por la promoción, estudio y en su caso enseñanza voluntaria, de las distintas modalidades lingüísticas que se dan en el territorio histórico del reino de León”. No se puede negar la referencia indirecta a la comarca de El Bierzo y a la presencia en ella de la lengua gallega tradicional.

A reivindicación polo galego do Bierzo no Estatuto de Autonomía de Castela e León continuou. O seu recoñecemento expreso tivo lugar na reforma de 1999. Mais agora demandamos a lexítima cooficialidade para o noso galego para ter dereitos plenos.

O Bierzo, febreiro de 2018
www.obierzoceibe.blogspot.com
www.facebook.com/javierlagomestre

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

miércoles, febrero 14, 2018

O NOSO DÍA DA LINGUA GALEGA DO BIERZO.


O DÍA DO GALEGO DO BIERZO.
Por Javier Lago Mestre.
Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo
falaceibe@yahoo.es

O 9 de marzo de 1695 naceu o erudito frei Martín Sarmiento. Os galegofalantes aproveitamos esta data para celebrar o Día do idioma galego do Bierzo. Cada ano a Escola de Gaitas  de Vilafranca organiza unha nova Xornada cultural que concede todo o protagonismo aos estudantes do galego nesta rexión. Así a mocidade berciana pode sentir o orgullo coletivo de ser falantes desta lingua.

Tras un longo proceso reivindicativo se puido estudar galego nos centros escolares do Bierzo. Primerio foi o colexio da Ponte de Domingo Flórez. No ano 1997 abriuse unha nova xeira, o Congreso dos Deputados aprobou unha resolución a prol do ensino do galego no Bierzo. Depois chegaron o recoñecemento do galego no Estatuto de Castela e León (1999), o convenio de colaboración entre Xunta e Junta (2001), até chegar á oferta de galego en varios centros escolares (2002). Paseniño van incorporándose máis colexios ao ensino do galego.


Outras estratexias reivindicativas sobre o galego inciden no uso do galego nos entes locais (Consello Comarcal, concellos e pedanías), medios de comunicación, a declaración de cooficialidade lingüística, etc. Son moitos os atrancos que atopamos acotío no recoñecemento dos nosos dereitos idiomáticos mais o proceso reclamador vai para diante. A lexitimidade democrática está connoco cando os falantes de Galiza teñen dereitos recoñecidos e os falantes bercianos non. Isto é unha clara discriminación lingüística que debe rematar.

A nivel sociolingüístico os falantes bercianos son vedraños. Por iso hai que facer un maior esforzo en recuperar a mocidade. O ensino na escola non é abondo para normalizar o uso desta lingua. Convén prestixiar máis o galego gañando novos espazos lingüísticos. Hai unha esixencia de modernizar o galego, superando o dialetismo berciano. Os novos falantes queren un idioma polivalente. O galego normativo abre as portas educativas (universidade) e profesionais (traballos público e privado). Ademais temos a posiblidade de dar o salto lingüístico cara ao portugués, idioma de carácter internacional.


Para progresar co galego do Bierzo necesitamos as novas tecnoloxías da información. O galego ten internet para acadar maior prestixio social. Internet permite a visibilidade cultural da nosa comunidade galega, tamén unha mellor comunicación e participación social. Resta moito por traballar para gañar este espazo mediático fundamental. O galego debe ser un medio de subministrar medios axeitados para o desenvolvemento persoal e coletivo dos seus falantes. 

O galego do Bierzo tivo o seu desenvolvemento no medio rural durante séculos. Mais na atualidade ese espazo agrogandeiro está ameazado polo despoboamento. O sistema  capitalista forza a urbanización, a progresiva dixitalización da sociedade e maila uniformización cultural. Estes novos retos prexudican o plurilingüismo da humanidade. Velaí a necesidade de reforzar os valores do bilingüismo co noso galego. Este non pode illarse no Bierzo senón aliarse coas comunidades de Galiza para ser máis eficaz e de Portugal para internacionalizarse.

O Bierzo, febreiro de 2018
www.obierzoceibe.blogspot.com
www.facebook.com/javierlagomestre

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

lunes, febrero 12, 2018

BALOUTA Y SUÁRBOL, BERCIANAS SON.


LAS LOCALIDADES DE BALOUTA Y SUÁRBOL
Por Javier Lago Mestre.
Colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo
falaceibe@yahoo.es

En el extremo noroeste de la región berciana se sitúan Balouta y Suárbol. Estas dos localidades  presentan la peculiaridad orográfica de verter sus aguas fluviales en Galicia. Su lejanía geográfica muchas veces juega en contra de su protagonismo informativo. Por eso hoy queremos ofrecer algunas notas históricas desconocidas para el gran público.

Comenzamos por la Edad Media, en este período ambas localidades pertenecieron al monasterio de San Andrés de Espinareda. Así Balouta pasó a su dominio señorial, “todo el término de Ballouta para que poblasen los lugares y fuesen vasallos fieles (…)”. En otra ocasión el monasterio ordena a sus vasallos de Valouta que “los nostros ganados apacer en essos nostros  montes” (año 1330). Y en 1451 se delimitan los términos de la localidad, “e ariba el pico Malena, como verten aguas contra Valouta e dende a pena Negra  e al pico Miravalles e como verten aguas contra Valouta (…)”, con la correspondiente denominación etimológica original de la localidad (Mº del Carmen Rodríguez González, Economía y poder en El Bierzo del siglo XV. San Andrés de Espinareda, 1992).


IGREXA DE SUÁRBOL

Pero las relaciones entre los vasallos y el citado monasterio no debieron ser pacíficas porque en el año 1585 se produce la compra de Valouta por sus vecinos por valor de 20.000 ducados. El monasterio conservaría la jurisdicción civil y criminal al quedar como señor jurisdiccional no territorial (Archivo Histórico Nacional, Consejos).

Del siglo XVI conocemos numerosos pleitos de hidalguías entre algunos vecinos y el concejo de Suárbol que pretendían lograr exenciones para no tributar (años 1504, 1507, 1508, 1525, 1604… Archivo Chancillería de Valladolid). 

DATOS DEL SIGLO XVIII.

También este concejo de Suárbol tuvo que pleitear, ante la Chancillería de Valladolid, con la feligresía de S. Félix de Donis por la mancomunidad de pastos (1799). En este mismo año hubo otro pleito entre un vecino de Suárbol y otro de Currugeda por la facultad de construir un mesón y posada en el puerto de Ancares, término de Balouta, según documento del Archivo Histórico Nacional. Ese puerto de Ancares era muy transitado por arrieros y ganaderos, de ahí la disputa por la edificiación del mesón.


Balouta fue una importante zona ganadera gracias a sus brañas, Catro Carballos, Mortal de Galegos, Silvela, Miravalles o Soutadores. De ahí que acudiesen estacionalmente los rebaños de merinas del Real Concejo de Mesta castellana.

La lejanía geográfica de ambas localidades del resto de El Bierzo ha supuesto numerosos problemas institucionales. Como ejemplo, en 1735, los dos concejos demandaron la exención en el acopio de sal del alfolí de Ponferrada. El razonamiento de los concejos se incluye “exponiendo lo aspero de la tierra, la distancia quede allí mediaba a esta villa y lo trabajoso que les era acudir a este alfolí por la sal para su consumo, pretendiendo que se les diese por libre el acopio (…)” (Protocolos Notariales de León). La sal era muy importante para el ganado y la salazón de alimentos, con su ingesta el ganado comía más para su engorde y posterior venta a mejor precio.

Tanto Balouta como Suárbol pertencieron durante la Edad Moderna (siglos XVI al XVIII) a la llamada provincia de El Bierzo, con capital en Ponferrada, y bajo el gobierno del corregidor real de esta villa. Este oficial real envió una relación escrita de las localidades de este partido, en el año 1785, para el cartógrafo Thomás López en donde se incluyen las dos localidades (Miguel J. García González, El Bierzo a finales del siglo XVIII). 


DIFERENCIACIÓN INSTITUCIONAL.

Un tema importante es el de la diferenciación institucional entre las dos localidades. Para ello recordamos que en la Edad Media la única iglesia de la zona estaba situada en el paraje denominado O Coladín. Pero la tradición oral nos recuerda que la Virgen apareció bajo un árbol, en la zona de Ambasaguas (entre riachuelos). Y, a pesar de ser llevada la imagen a la iglesia de Valouta por sus vecinos, la Virgen volvía a aparecer en Suárbol. De ahí que los vecinos decidiesen a construir una nueva iglesia bajo la advocación de Santa María de Suárbol. Este origen legendario de la localidad de Suárbol le concede relevancia religiosa e institucional frente a Valouta. Indicamos también que los concellos rurales solían reunirse (axuntarse) bajo árboles centenarios y Suárbol hace referencia a un árbol especial. Además, la actual iglesia de Suárbol contiene un pórtico lateral donde se celebraban procesiones y se reunían los concejos tradicionalmente.

La localidad de Suárbol sufrió un importante fuego (1957) que devoró su patrimonio arquitectónico y etnográfico, caso del conjunto de pallozas. Otras fechas destacadas son 1971 en que fue declarado Paisaje Pintoresco, y en 1995 consiguió la declaración de Bien de Interés Cultural.


Hay una disputa histórica por el puerto de Ancares. Ya hemos visto como el puerto pertenecía a Valouta, según sentencia de 1799, por razón de la construcción de un mesón. Y Suárbol compró el monte A Cespedosa. Sin embargo, cuando se hizo la delimitación política entre Galicia y León se incluyó el valle de Cespedosa y el puerto de Ancares, separando Valouta y Suárbol por territorio de Galicia.

INFORMACIÓN TOPONÍMICA.

Non podemos rematar este artigo sen facer referencia á toponimia das dúas localidades. De Valouta salientamos os regatos Soutadores, Arneiroso y Acebadón que desaguan polo río Valouta que vai para Galiza. Tamén se localizan as brañas Silvela, Acebeo, Arneiroso, a mallada das Concas e o bosque dos Toucelos. No cruceiro de Cepedosa concorren os catro camíns ancestrais que veñen de Valouta, Ancares, braña de Pan do Zarco e Suárbol. Nesta última localidade atopamos os regatos Ricovo, Barrialín das Brañas, Rigueiriña e da Veiga, ademais das regueiras Cabana e Cuíña, que confluen no río Moreira en Galiza.   Baixo a mallada do Mostallar estaba a braña de Suárbol e perto anda o monte dos acevais.

O Bierzo, febreiro de 2018.
WWW.OBIERZOCEIBE.BLOGSPOT.COM
http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

viernes, febrero 09, 2018

POLO NOSO ENTROIDO BERCIANO MÁIS FESTIVALEIRO.


O NOSO VARIADO ENTROIDO BERCIANO.
por Javier Lago Mestre. 
Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo
falaceibe@yahoo.es

    No século XXI destacan os carnavais nas vilas, casos de Ponferrada, Vilafranca, Fabeiro, Bembibre, Cacabelos, Camponaraia, A Veiga de Espiñareda, Carracedelo, Toural dos Vaos, Páramo del Sil, Tore do Bierzo, Arganza, Cabanas Raras, O Barco de Valdeorras, etc. Nestas vilas hai grandes e populosos desfiles, tanto  de neniñas coma de mozos e mozas, con grandes premios para as comparsas, mellores traxes e carrozas. 

Curiosidades do entroido berciano son: o sábado de Piñata, despois do mércores relixioso de cinza, onde continúa a festa carnavalesca, e maila Tarasca, máscara fea que dá medo aos pequerechos. O martes de entroido é o derradeiro día en que se come botelo, porque despois chega a Cuaresma coa abstinencia das carnes, música, sexo e festa. Na Ponte de Domingo Flórez é a localidade onde antes comeza o entroido o primeiro domingo de febreiro. Algunhas vilas chegan co seu entroido até o domingo de piñata.



OS ENTROIDO NOS ANCARES.

Mais nos pobos é onde estiveron os vellos entroidos. O antroido de Ancares era costume facer brincadeiras (bromas), así facían a mula cun disfrace que corría polos calexos e daba patadas aos viciños. Incluso os mozos e mozas podían ir ata pobos viciños, Sortes, Espiñareda ou Sorbeira para compartilo carnaval (J.R. Fernández González, Etnografía del Valle de Ancares, 1978). En Burbia tamén estaban os chamados Maranfallos vestidos de roupas vellas. Pola outra banda, en Moreda tiña lugar o desfile dos chamados Maragatos con refaixos de mulleres de la, con cada perna dunha cor. Ademais levaban caretas de cartón e perseguían ás mozas. Neste pobo había dous personaxes, A Frasca con cencerros que ciscaba cinza e A Xoroba con apéndice de palla. O chamado Domingo do Galo había pedimento de agasallos polas casas e corríase un galo polo rueiro. Coas viandas e cartos recollidos, ademais do galo, facíase o xantar comunal. En Suertes-Sortes disfrázanse de mula e vaca dous mozos que perseguen aos viciños e danlles cun mazo. 

Traemos eiquí un texto que recolle correlo entroido nos Ancares bercianos. "Alguis andaban armados con paus ou xostras e, como se de visiois se tratara, presentábanse onde un nun intre e comenzaban a repartir estacazos por entre mediasda xente (...)". Ademais recollemos outra referencia ao costume de botar lume polas ladeiras, "Unhos despregábanse polo abesedo casfrachas encesas, e outros, provistos con potes e cestos cheos de puxa, subían ladeira arriba e botábanos ardendo, deixando no sou rinchar un rastro de moxenas ó xeito dunha estera de meteorito (...)" (tomado de Aquilino Poncelas, O mestro púxose louco, 1995). Ademais, en San Pedro de Olleros había tres máscaras: a vaca, o touro e a mula que paseaban polo rueiro do pobo, coma homenaxe aos nosos animais.



OUTROS ENTROIDOS NA MONTAÑA BERCIANA.

No pobo da Baña na Cabreira tiñan máscaras con cara de cervo.  E en Igueña vestíanse con cara de maruxo ou maruxa. Mentres que a vaca foira xurdía en Noceda acompañadas dos Zarramacos vestidos con roupas vellas e percorrían o rueiro pedindo cartos polas casas (Joaquín Alonso González, "Bestiario popular: fantasía y creencia sobre los animales enla comarca del Bierzos", rvta. Studia Zamorensia, 1997). En Losada os mozos mollan ás mozas con auga con xeringas de salqueiro. Pola banda de Pobladura de las Regueras, unha moza vístese de home e un mozo de embarazada, en clara desputa entre sexos. En Robledo de Traviesas os disfrazados van polos pobos da contorna (Berciego, Trasmundo, Vilaverde e Vilar de Traviesas). En Palacios de Compludo os mozos botan fariña e auga ás mozas. Mentres en Salientes un mozo disfrázase de pastor en representación graciosa. Noutros pobos mineiros non falta o disfraz de mineiros tiznados de negro.

O ENTROIDO RURAL DE OENCIA.

En Oencia fórmanse grupos de Carantoños que teñen o chamado Requito ou xorobado cun saco de pele de cabra recheo de lá ou palla por xoroba. Os carantoños tralo baile coas mozas perseguen aos non disfrazados, acoso que só para cando toca a gaita. Tamén existía a Pellica de pele de coello rechea de trapos para pegar á xente. Os días máis festivaleiros eran o domingo e martes de entroido. Os xoves os mozos visten roupas vellas e fain ruído toda a noite. Preside o percorrido un neniño ou neniña vestido de branco que espanta os espiritos malignos e as ánimas. Ao final había cea con degustación dos produtos do gocho doados, licores  e viño. Remataban a cantar "come coiro, que se acaba o antroido". Ademais erguían o chamado Pau de antroido cun moneco que logo queimaban  (Javier Lerarte, Las peregrinas cosas del camino. Historias, leyendas y curiosidades del Camino de Santiago. 1999).  En Lusío elevábase un mástil na praza cun moneco de palla no alto que representaba unha persoa vella. A noite de carnaval préndese ese moneco para rematar co vello.



O antroido en Sobrado consistía na batalla das fachas (o martes). Os casados representan o Ben mentres que os mozos representan o Mal. Os casados portan xostras de encino acendidos e mailos mozos solteiros cos seus fachos de palla. Hai xostradas mútuas para apagar aos contrarios e gañarlles. Tamén había un árbitro que pon orde e castigos aos infratores. A contenda ten lugar no barrio da Veiga, o martes de carnaval ás 16 horas, e trala liorta hai xantar de tódolos combatentes que pagan os perdedores. No entroido en Vilarrubín izaban o Pau do Meco, viga cun moneco revestido de farrapos e colgado polo colo. O pau quedaba exposto durante 10 días ata o martes de entroido, os trtatantes de madeira facían propostas de compra do alto pau. Coa súa venda pagábase ao gaiteiro e mailo xantar popular. O meco baixábase e queimábase o martes. Para máis información ver Manuel Rodríguez e Rodríguez, Etnografía y folklore del Bierzo Oeste- Suroeste.    

TRADICIÓN ORAL SOBRE O ENTROIDO BERCIANO.

Temos este refrán "Entroido ao sol, Pascua ao tizón" (Se fai calor no entroido haberá friaxe na Pascua). Ademais desta canción de Quintela de Oencia, "Ei vén, ei vén, ei vén o carnaval, tan bonito como era, e deixárono escapar" (Xosé Lois Foxo, Cancioneiro de Oencia e contorna, 2013). Outros ditos alimentarios, "entroidiño larafuzán, comiche-la carne deixache-lo pan", con outra versión, "entroidiño larafuzan, comiches a carne e deixace-lo pan". Tamén "antroido á porta para comezar a cabeza do porco". O día grande, "martes lardeiro e domigo de pascua, cada larpeiro na súa casa" e "S. Matías coas súas artes fai caer o Antroido en martes". A poñerse a máscara, "en antroido disfraz de coiro".


O entroido competencia en "día de antroido echa a Pascoa" ou "entroido á raxeira, pascoa á lareira". Festa coma ningunha, "aí vén o entroido, é festa rachada, os nenos na escola faremos festa rachada", "en carnaval ningunha cousa está mal", "no entroido nada senta mal" e "vén antroido, vén axiña con máscara e barullo, para poder brincar coas mozas e para encher ben o bandullo" . Sobre o fin do entroido, "adeus martes de entroido, unto vello e longaniza, escondeivos compañeiros, que hoxe é corte de linza".

OUTROS ENTROIDOS DE BISBARRAS VICIÑAS.
Vexamos algunhas tradiciois do entoido rural na Galiza. Para isto seguiremos o peculiar calendario do entroido. O domingo fareiro corresponde co día que botan cinza os viciños uns a outros. Noutras aldeas botan auga con xeringas (cichoto) de madeira de sabugo. O xoves de comadres as mulleres convídanse entre elas e colgan o pelele masculino (lardeiro). Mentres que o xoves de compadres acontece o mesmo co moneco feminino (lardeira). O domingo lardeiro ou de entroido fanse mascaradas ou cortexos de xente. O domigo chamado corredoiro había carreiras tralo galo. Por suposto as máscaras tamén saen o luns e martes de entroido. O mércores de cinza quéimase o entroido nas encrucilladas ou prazas. Cos fachicos de palla acendidos os viciños daban voltas á aldea. Tamén se popularizou o enterro da sardiña. 


Aproveitamos para facer un pequeno percorido polo fitos do entroido da Galiza. Destacan os boteiros e foliós con bombos de Viana do Bolo. Eiquí prodícese a colga do Lardeiro (moneco masculino) polas mulleres. Pola súa banda, xoves de compadres cólgase a Lardeira (moneco feminino). Seguen o domingo gordo, luns dos nenos, e martes de fariña presididos polos chamados boteiros. En Vilariño de Conso ten os xoves de comadres e compadres, nos cales fabrican os monecos do Lardeiro e Lardeira respectivamente. Estes monecos representan os sexos contrarios e son amosados de xeito burlesco polo rueiro. O martes de entroido hai xantar popular do cabrito e despois se queiman os ditos Lardeiro e Lardeira. 

  E podemos seguir baixando para A Gudiña, Riós co seu Vellarrón e Madama. Os cigarróns en Verín coas súas máscaras cos debuxos de lobos e zorros. Para ver os peliqueiros hai que viaxar a Laza. Tamén hai entroidos tradicionais cos seus Folios en Rubiá, Manzaneda, Pobra de Trives e na Ribeira Sacra. Os felos protagonizan o entroido en Maceda, os irrios en Castro Caldelas, os troteiros en Bande, os borralleiros en Cortegada, os charrúas en Allariz, etc. 


Non pasamos por alto nesta homenaxe ao entroido do noroeste peninsular  os carnavais de Zamora. Na zona de Lubíián celebran o seu entrudio. Salientamos do  Antruexo ou antruejo: O Tafarrón de Pozuelo de Tábara, A Visparra de San Martín de Castañeda, O Zangarron de Sanzoles, A Filandorra de Ferreras de Arriba, O Zangarrón de Montamarta, Os carochos de Riofrío de Aliste, Os Diablos de Sarracín de Aliste, A Obisparra de Pobladura de Aliste, A vaca bayona de Almeida de Sayago, Os cencerrones de Abejera, etc. 

FESTAS DE ENTRUDO EN PORTUGAL.

  Máis ao sul temos Portugal cos Carochos de Costantin, Chocalheiros de Bemposta, Belho de Valle do Porco, Diabos de Vinhais, festo dos rapazes de Aveleda, Caretos de Podence e o entroido de Macedo de Cavaleiros.

O concello de Pinhel celebra a 21º feira das Tradicioes (5 ao 7 de fevereiro de 2016) que conta coa exposiçao de produtos locais.



FESTAS GASTRONÓMICAS DE FEBREIRO.

Salientamos como festas gastronómicas deste mes o Botillo de Bembibre. No entroido hai numerosos pobos que festexan xantares populares, caso de Turienzo Castañero co seu entroido e xantar, da festa do cabrito en Vilalino de Conso. En bisbarras viciñas máis lonxanas temos Navia de Suarna coa festa da Androlla e Vilanova de Trives coa do chourizo. Os pobos rematan cos derradeiros embutidos porque logo comeza a abstinencia prepcetiva propia da Coresma católica. Pero en Sa Pedro Caatañero celebran a súa festa do botelo despois do mércores de cinza. En O Barco de Valdeorras consumen botelo e na Maragatería botiello. Non faltan tampouco os cachelos e o andullo.


INTENTOS DE REPRESIÓN CARNAVALESCA,

El carnaval o entroido son representaciones de cultura tradicional que enriquecen nuestro patrimonio etnográfico y artístico. Pero no debemos olvidar que también se perciben como manifestaciones de la rebeldía popular contra las instituciones controladoras. En períodos de auge del poder coercitivo conviene recuperar la esencia crítica del carnaval frente a otros valores lúdicos.

En la dinámica eclesial se inserta la regulación del calendario vital con patrones religiosos (adviento, cuaresma, pascua…). Fruto de ello tenemos las sucesivas celebraciones santorales que trataron de imponerse a las paganas. De los intentos de preeminencia de las fiestas católicas sobre las otras (civiles, agrícolas…) puede surgir el conflicto social.

La religiosidad popular se ha manifestado de diversas formas (romerías, creencias, conjuros, etc). Todo esto se ha percibido por la Iglesia católica como un problema de competencia desleal. De ahí los continuos intentos de asimilación o persecución por la religión oficial. 


Un ejemplo paradigmático es el caso de los carnavales o entroido berciano. La Iglesia sentía la amenaza de esta fiesta popular tan cercana a su período cuaresmal. A partir del miércoles de ceniza todo eran restricciones (fuera la carne, no al sexo, nada de fiestas, sin música, penitencia…). Pero el previo carnaval supone la crítica al ayuntamiento, la Corona y la Iglesia. Parece claro que estas instituciones no se mostraron siempre partidarias de esta fiesta popular que proclama que "en entroido ningunha cousa está mal".

La Iglesia astorgana perseguirá los entroidos bercianos, como queda de manifiesto en las visitas pastorales.  En Toreno, un visitador insta a su párroco a que los prohíba (1784), “y lo mismo los disfrazes que suelen hacer algunas mozas en las noches de carnestolendas y otras con el abuso y apellidos de farramacos” (Fco. Gonzaléz González, 1983). 



El obispado de Lugo, del cual dependían feligresías de El Bierzo oeste, emitió órdenes para reprimir las caretas. En 1777 se ordena a los párrocos que prohiban "todo xénero de bailes, disfraces e diversiones seculares e espectáculos impropios da gravidade, modestia e verdadeira devoción que debe resplandecer en tan sagradas funciones e lugares" (Isidro Dubert, 2007).

Por supuesto nuestros sucesivos monarcas absolutistas también participaron de estos intentos represores. Carlos V legisló continuadamente contra as mascaradas, en Cortes (1523) (J. Caro Baroja, El Carnaval, 2006), Cortes de Toledo (1534) y de Valladolid (1537). Otro tanto aconteció con Felipe II, nada de mujeres con rostros cubiertos (Cortes de 1586), bajo multas de 3.000 maravedís. Las razones de seguridad policial se intentaban imponer a la libertad festiva.

La teatralidad propia del siglo del barroco quizais fuese más permisiva con las mascaradas propias del carnaval. Luís de Góngora en una carta indica que "V. m. me huelga que me dé por señas del buen carnaval la ostentación de las damas" (febrero de 1619) 


En el siglo XVIII continuó la política represiva con los Borbones. Así se aprobaron diversas normas antimáscaras, en 1716 "que de pocos años a esta parte se han introducido en esta corte, imitando los carnavales de otras  partes", declarados contrarios "al genio y recato de la Nación española" (J. Caro Baroja, El Carnaval, 2006) y 1717, contra el uso de danzas con máscaras bajo penas de 1.000 ducados. Se legisló de nuevo, en febrero de 1745, contra los disfraces con máscaras en carnaval, con penas de 4 años de cárcel para los nobles y de galera para los plebeyos. En esta dinámica se prohibieron los bailes con máscaras en Cádiz (1776).

En el siglo XIX siguieron las normas restrictivas. La nueva moda de las fiestas enmáscaras de los afrancesados no fue bien vista por el absolutismo de Fernando VII. Nos consta que en 1835 se exigía permiso del gobernador civil para la utilización de máscaras en bailes públicos  (J. Caro Baroja, El Carnaval, 2006).


La dictadura franquista defendíó la doctrina católica como fundamento ideológico del régimen político. En este período histórico se aprobaron varias normas contra los carnavales.  Durante la guerra civil, el BOE de febrero de 1937, indica que, en base a la necesidad de "un retraimiento en la exteriorización de las alegrías internas", se "ha resuelto suspender en absoluto las fiestas en carnaval". Pero rematado el conflicto bélico, en enero de 1940, una nueva norma insiste en "resolviendo mantener la prohibición absoluta de la celebración de las fiestas de carnaval". Así se evitaba cualquier protesta lúdica contra el régimen totalitario.  

O Bierzo, febreiro de 2018.
www.obierzoceibe.blogspot.com
www.facebook.com/javierlagomestre

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

sábado, febrero 03, 2018


REFRANEIRO DA REXIÓN DO BIERZO
DO MES DE FEBREIRO.
por Javier Lago Mestre.
Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo
falaceibe@yahoo.es

"Xaneiro e febreiro son bo tragadeiro" (os animais comen máis sen pastos, provocan máis gastos á economía labrega).
"Xaneiro xiabreiro, febreiro trapalleiro, marzo picoso, abril amoroso, sacan o maio forido e fermoso".
“Durea a mala veciña, o que a neve en febreiriña” (nevaradas de longa duración).
“Febreiriño louco, un día pior que outro”.
"Febreiro embusteiro, un pouco louco trae chuvia e sol, de todo un pouco".
"Refráns que non sexan verdadeiros e febreiros que non sexan loucos, poucos".
"En febreiro amence coma anoitece, e durante o día fai o que lle apetece" (mes louco na climatoloxía).


“Febreiro merendeiro”.
“Se malo é xaneiro, pior é febreiro” (o malo inverno climatolóxico vai a máis).
"Se febreiro ri, o frío revive".
"Polo s. Valentín (14 de febreiro), o inverno chega ao seu fin".
"Se en febreiro quente estás, en Pascua tiritarás".
“En febreiro un rato ao sol e outro ao humero”.
"Sol de febreiro, non dura un día enteiro".

MES DE ABUNDANCIA DE AUGAS:
"Auga de febreiro, cada día un centeiro".
"Si chove en febreiro, , bon cebadeiro" (boa colleita de cebada).
"Auga de febreiro, chea o celeiro".
"Se chove en febreiro, cebadeiro".
"Febreiro chaguaceiro, ratos ao suco e ratos ao eiro".
"En febreiro entra o sol en calquera regueiro e en marzo en calquera garzo".
"Auga de febreiro fai bo palleiro" (bo pra os cereais que virán).
"Chegando febreiro, deixa a fonte e vete ao regueiro" (augas por todas partes).
"Entroido barbudo cando has de vir, martes cando has de ir".


REFRAIS DOS NOSOS ANIMAIS:
“En febreiro busca a sombra o can, en marzo o can e o amo” (pola calor que pica xa).
"En febreiro busca a sombra o can, pero a últimos non a primeiros".
"En febreiro, anda a loba no riceiro, sete a sete no carreiro" (por Santiago Castelao Diñeiro).
“Perdiz en febreiro, búscaa no xebreiro (lugar frío)”.
"O febreiro quente trae o demo no ventre" (a calor de febreiro é mal presaxio).
"Sementa avea en febreiro se queres sacar diñeiro".

DITOS DE SAN BRAIS:
"Por S. Brais unha hora máis".
"Fabas, se queres máis en S. Blas (2 febreiro)".
"Por S. Brais, hora e media máis".
 "Por  S. Brais os teus allos sementarás".
 "Por S. Brais a cigoña verás".
 "Mociños a S. Brais que festas non veñen máis" (pola cercanía da Semana Santa),
"Polo s. Brais (3 de febreiro), hora e media máis" (por Manuel Rodríguez y Rodríguez)


  POLA CANDELARIA.
“Anque a Candelaria (2 de febreiro) chore, que deixe de chorar, a metade de inverno está por pasar”.
"Se pola Candelaria frora, o inverno está fóra".
"Pola Candeloria, mitá de inverno fóra, se chove ou venta inda entra".
"Cando a Candeloria (2 de febreiro) ri o inverno vén aí"
"Cando a Candeloria chora o inverno xa vai fóra, e anque ría ou anque chove, aínda quedan corenta días de mala sona".
 "Polas Candeas, quel chores, quel deixes de chorar, medio inverno fóra".
“Vimos das Candelas e imos para o San Blas (3 de febrero), aproveitaros mociñas que festiñas non hai máis” (en Cuaresma non hai festas).

OUTROS SANTIÑOS DE FEBREIRO.
"Polo S. Valentín (14 febreiro) o inverno chega ao seu fin".
"Por Santa Eulalia (12 febreiro) o tempo sempre cambia".
"Por Santa Marta (23 febreiro) entra o sol polas sombrías, pero non nas más frías".
"Polo S. Matías (antes 24 febreiro) iguálanse as noites cos días".
"Polo San Matías (antes 24 de febreiro) pega o sol polas ombrías, e as tres semanas, polas ombrías e solanas ".


O REVIRADO ENTROIDO.
"Por san Antón (17 de xaneiro) carnestolendas son".
"Dende s. Antón (17 de xaneiro), mascaradas son".
"Entroido ao sol, Pascua ao tizón" (Se fai calor no entroido haberá friaxe na Pascua).
"Ei vén, ei vén, ei vén o carnaval, tan bonito como era, e deixárono escapar" (Xosé Lois Foxo, Cancioneiro de Oencia e contorna, 2013).
"Entroidiño larafuzán, comiche-la carne deixache-lo pan".
"Entroidiño larafuzan, comiches a carne e deixace-lo pan".
"Martes lardeiro e domigo de pascua, cada lardeiro na súa casa".
"Alegrías, entroido, que mañá será cinza"
"Entroido, bo santo, Pascoa non tanto".
"Polo S. Matías (antes 24 de febreiro, pasouse ao 14 de maio dende 1969) anda co antroido ás porfías" (competencia sobre quen é antes).
"S. Matías (antes 24 de febreiro, hoxe 14 de maio) e o entroido andan a porfiar".
"As mociñas de pouco seso dende S. Antón fan entroido, e as de pouco máis, dende S Blas".


"Día de antroido echa a Pascoa".
"Entroido á raxeira, pascoa á lareira".
"Aí vén o entroido, é festa rachada, os nenos na escola faremos festa rachada", "en carnaval ningunha cousa está mal".
"No entroido nada senta mal".
"Vén antroido, vén axiña con máscara e barullo, para poder brincar coas mozas e para encher ben o bandullo".
"Adeus martes de entroido, unto vello e longaniza, escondeivos compañeiros, que hoxe é corte de linza".
"Adeus martes de entroido, adeus meu amiguiño, asta domingo de Pascoa non comerei máis touciño".
"Antroiro, pandoiro, pasou por eiquí tocand a gaita e dicindo que si"
"Este é o santo entroido, é o santo verdadeiro, o que quere o santo entroido é que lle enches o fardeiro".
"Acudide ó santo entroido c´unha xarriña de viño se queredes que este santo vos prepare un maridiño". 

O BIERZO, FEBREIRO DE 2018
www.facebook.com/javierlagomestre


http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es