lunes, junio 14, 2021

REFRANERO GEOGRÁFICO DE LA REGIÓN DE EL BIERZO.



REFRANEIRO XEOGRÁFICO RENOVADO 

DA REXIÓN DO BIERZO,

Por Xabier Lago Mestre,

Coletivo cultural Fala Ceibe do Bierzo.

www.bierzofree.blogspot.com

falaceibe@yahoo.es

A nosa rexión ten numerosos entes localidades organizados mediante concellos. Todos eles formaron parte da chamada Provincia do Bierzo que tivo continuidade histórica ao longo de toda a Idade Moderna (séculos XVI ao XVIII). Esta Provincia forxou a identidade territorial e institucional que chega até a actualidade. Mais os ditos concellos tamén tiveron a súa conciencia identidaria local. Por iso atopamos diversos sinais desa competencia entre os distintos entes de poboación (barrios, aldeas e vilas). Os chamados ditos territoriais da rexión recollen esas desputas verbais entre os concellos bercianos. Velaí a seguinte recompilación de ditos que reflicten este contexto competitivo entre os pobos. 

En conxunturas económicas malas, que provocaron graves crises agrarias xeneralizadas e continuas na rexión, onde faltaba o esencial alimento, resultaban frecuentes as acusacióis de ladróis entre pobos que desputaban polo que consideraban seu. 

 -“Si vas a Toreno,

guarda la alforja y el perro.

Si vas a Librán,

guarda la alforja y el pan”.

-“San Pedro de Trones

corenta veciños

cinquenta ladróis”.

-“Paradela, mala terra,

Chana peor que ela,

en Borréis preguntaréis,

e en San Xoán xa o veréis”

"San Juan amenaza

 y S. Pedro echa de casa" (en Bembibre, sobre a finalización dos contratos de arrendamiento).

 

Nun contexto histórico cheo de ideoloxía cristiá os ataques fundaméntanse no maniqueísmo relixioso.

-“Gente de Los Barrios,

gente de los diablos

matan a los bueyes

y aran con cristianos”.

A peculiar situación xeográfica e montañosa de moitos pobos do Bierzo estimula o inxenio á hora de incidir no illamento periférico. Noutros casos prodúcese unha pacifica delimitación  entre eles.

-“Semos de Primout

onde o sol nunca entrou

e unha vez que entrou

nos pasmou”.

"En Primou

donde nunca entró el sol

y cuando entró a todos sorprendió"

-“Saceda, Noceda, Castrillo y Marrubio,

cuatro lugares que Cristo no anduvo”.

-“Camponaraia naraia,

e a un lado Naraiola,

e un poco máis abaixo

Carracedo e as Colonias”.

 

OS CONCELLOS BERCIANOS FESTIVEIROS.

As festas patronais tamén enchen o orgullo colectivo e local, por exemplo cando se teñen bos gaiteiros. Outro tanto acontece coas feiras, que favorecen o xolgorio.

-“Esta gaita é de Vilar,

e o que a toca de Aceiro,

o que a queira romper

que se confese primeiro”.

-“Xente de Frieira, xente de feira”.

-“O vintedós de xaneiro,

San Vicente de Borrés.

Vide xuventude das Médulas,

de viño os fartarés”.

 


OS POBOS COMPITEN COAS SÚAS FACENDAS.

Os bercianos aproveitan o refraneiro para salientar as riquezas agrarias que hai na rexión.

-“Os de Orellán sempre dan;

a mañá peras,

a mediodía pan con peras

 e á noite peras con pan” (sobre a abundancia de peras do pobo).

-“Matarrosa non val cousa,

Penadrada non val nada”.

-“¿ De onde es?.

Soiche de Corullón.

¿queres xogar un peso?” (sobre a riqueza dos de Corullón cos figos).

-“¿De onde es?.

Soiche de Corullón, nunca che fora” (Corullón cando perde a riqueza dos seus figos).

 

POLO BIERZO VIÑATEIRO.

A exaltación do viño local non pode faltar, así como dos alimentos en xeral.

-“O viño de Cacabelos fai cantar aos vellos”.

-“Din que Paradela non figura no mapa,

pero bebendo viño sabe dela ata o Papa”.

-“O Bierzo ten fama do viño e do augardente,

das mulleres fermosas e dos homes valentes”.

-“Se vas a Eres (A Veiga de Eres, que non de Yeres),

merenda leves,

ia navalla para cúrtala”.

-“Se a Cacabelos te vas,

mira ben que vas facer,

pois te vas para beber

ou te vas para comer”.

NO BIERZO ALTO, BEMBIBRE MANDA.

Nas terras do Boeza rexistramos diversas competencias entre os seus pobos, pero a rivalidade con Bembibre que non falte.

-“En Folgoso mata el oso,

en Boeza la potrada,

en Igueña los zaratos,

en Colinas gente honrada”.

-“Anque somos de Noceda

y gastamos canilleiros

cuando vamos a Bembibre

bien que nos mirar pra ellos”.

-“En Tejedo están las burras,

en el Valle las albardas,

y en Santibáñez las mozas

para sacarlas al agua”.  

-“Dos de Bembibre que Dios nos libre,

e os de San Román por ahí se van”.

 


A CABEZA DO MARQUESADO ENVEXADA.

Non poden faltar as desputas dialécticas entre Vilafranca e os pobos da súa contorna. A capital do marquesado sempre provocou confusos e mesturados sentimentos de admiración,  envexa e rancor.

-“Vilafranca xente franca,

Columbrianos os marranos,

Fontesnovas os raneiros,

A Válgoma pellexeiros,

Cortigueira matiegos,

os de Cueto cutarales,

os de Cabanas cocheiros”.

-“Villafranca, boa vila,

Cacabelos, bo lugar,

pero a Toural dos Vaos

eu non o podo olvidar”.

-“Os de Cadafresnas son da concha,

os de Moral son do burro,

os de Viariz comen a lombriz,

os de Hornixa comen a pixa”.

 

PIQUES ENTRE PONFERRADA E MAILOS SEUS VECIÑOS.

Outros exemplos de desputas territoriais internas poden ser nas contornas de Ponferrada ou Cornatelo. Traemos algunhas das moitas que hai entre León e O Bierzo.

-“Ponferrada se quema

Molina llora,

porque no se ha quemado

la villa toda”.

-"En San Miguel de las Dueñas

rica pera y la manzana,

en Santo Tomás, las ollas,

en Ponferrada la gala".

-“Paradela, mala terra,

Chana, a súa irmá”

-“En Borrés preguntaredes,

en San Xoán volo dirán”.

-“Cornatelo está perdido,

Vilavella nun ten pan”.

-“Leve o demo a Ferradelo,

fóra os santos que eilí están”.

LIORTAS TERRITORIAIS ENTRE O BIERZO E LEÓN,

-“De León, a un lado”.

"León, al otro lado".

-“Amigo de León, teu sexa, meu non”.

-“Si Coyanza castellana,

y El Bierzo gallego son,

y la montaña asturiana

¿Qué le dejas a León?”.



AS DESPUTAS ENTRE DÚAS GRANDES CAPITAIS.

A villa do Burbia e a vila do Sil competiron entre sí históricamente por acadar a maior xerarquía territorial e urbana.

“Villafranca marquesal,

Ponferrada real”.           

Unha era señorial e capital do marquesado, outra realenga e capital da provincia do Bierzo.

“Vilafranca de león capado,

Ponferrada coronado”

OS BAILES, OS MOZOS E AS MULLERES BERCIANAS.

Entre os bercianos non poden faltar as competencias polo cante, o baile, os mozos e as mulleres dos diversos pobos.

-“Para cantar Ponferrada

y para bailar, los Barrios;

Y para mocitas guapas

viva Toral de los Vados”.

-“Para troitas río Sil

para manteca Laciana,

e para rapazas fermosas

Vilalibre ou Priaranza”.

-“Soldado de a cabalo

¿onde te aloxas?

en Toural dos Vaos

que hai boas mozas”.

-“As de Borrés levan o refaixo routo cando se van bañar,

en cambio as de San Xoán o levan de plexiglás”.

“-En Chana non quedan mozas,

e en Borrés son pequeñas”.

-“No pobo de Toural,

vintecinco mozos son,

vintecinco pinos de ouro,

que relucen máis co sol”.

-“Se che preguntan, Carmiña,

quen son os que van cantando,

di que son os de Requeixo,

que na Veiga andan rondando”.

-“O muíño de Cacabelos

bota que bota fariña,

e o que queira boas mozas,

que se veña pra Sorribas”.

 


OS POBOS COMPITEN CON FACHENDA.

Temos exemplos da fachenda dos habitantes de distintos pobos bercianos.

-“Xente de Quilóus

vale por dous

e por tres

se é por interese”.

-“Xente de Quilóus

e bueis de San Xoán,

tralarán”.

-“Los mozos de Matachana,

que mueren de frío por andar de gala”.

-“Para perejil Toreno,

para fachenda Librán,

y para niñas bonitas

Las Traviesas y Villar”.

-“Bos mozos hai en Lago,

mellores en Campañana,

como os de Carucedo,

non os hai en toda España”.

-“Os de Valboa mataron o zorro,

os da Veiga (de Valcarce) comérono todo,

e os de Barxas mandaron recado

que lle deixaran a punta do rabo.

Minten os uns,

e minten os outros,

e os que mataron o zorro

son os de Souto”.

 

A emigración berciana secular provocou sentimentos de morriña que tamén están presentes nos ditos populares.

“Adiós Villar de Los Barrios

desde Pico lugar,

adiós Pozo concejo,

nunca te podré olvidar”

 

O refraneiro xeográfico berciano recolle referencias climatolóxicas.

-”Cando o ar  vén de Astorga,

pastorcelo ás andorgas;

cando o ar vén de Ancares,

partorcelo aos corráis”.

-“Néboa en O Mego (pico de Cubelos do Sil),

auga no Seo”.

               

A  historia tamén está presente nas competencias xeográficas. Neste caso o Imperio romano deixou a súa pegada en Lugo, Astorga, Valdeorras e O Bierzo.

-“Quien hizo Lugo, hizo Astorga y el Puente de La Cigarrosa;

y llevó una piedra en el capelo,

con la que hizo a Cornatelo”.

 

O Bierzo, xuño de 2021.

www.bierzofree.blogspot.com



http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

martes, junio 01, 2021

ARTICULACIÓN TERRITORIAL BERCIANA.

 


 

ARTICULACIÓN TERRITORIAL BERCIANA.

Por Javier Lago Mestre.

Ante el grave problema de despoblación de la llamada España vaciada, la clase política realiza sucesivas propuestas con cuestionables soluciones. Así se habla de la recepción de internet en el medio rural, transporte público a la demanda, reducción de la presión tributaria, etc. Pero lo cierto es que los vecinos de los pueblos sufren  abusos continuos, casos de la supresión de unidades educativas, cierre de sucursales bancarias y comercios, etc.

            La desarticulación rural se concreta en los graves problemas demográficos (despoblación, envejecimiento, emigración juvenil, etc), supresión de servicios públicos (educativos, administrativos, sanitarios, etc) y privados (bancos, comercios, etc), economía subdesarrollada (agricultura, ganadería, forestal…). Además, el excesivo localismo administrativo (ayuntamientos rurales, mancomunidades, pedanías, etc) debilita la fuerza institucional y territorial a la hora de presionar con las reivindicaciones y movilizaciones. Todo esto provoca que las comarcas naturales presenten una grave desarticulación territorial, casos de La Maragatería, La Cabrera, La Cepeda… que se difuminan en la provincia leonesa.

            Por la contra, creemos que El Bierzo presenta una mejor situación de partida. Nos referimos a que la institución comarcal actual articula mejor este territorio periférico. Tenemos un Consejo comarcal que representa de forma unitaria a El Bierzo, tanto a nivel reivindicativo como en la negociación política con el Gobierno central, la Junta de Cyl y la Diputación leonesa. Se procura de esta forma unas relaciones de poder institucional más equilibradas, superando así la división municipal.



            La problemática rural de El Bierzo exige respuestas comarcales y no locales. En el caso de los servicios públicos, nos referimos a la extinción de incendios, carreteras, transporte público, urbanismo, ordenación territorial,  recogida y reciclaje de basuras, etc. En el Bierzo hay un gran centro urbano fundamental, Ponferrada, pero hay que potenciar las cabeceras comarcales con sus áreas de influencia. Bembibre sobre la cuenca del Boeza, Ponte Domingo Flórez en La Cabreira baja, Villafranca sobre los valles occidentales (Valcarce, La Somoza o Aguiar), Fabeiro en Ancares y Fornela, Villablino en Laciana, etc. Otras localidades deben tener su protagonismo territorial, según su especialización económica, Cacabelos, Toreno, Palacios, Carracedelo, etc.

            Por desgracia, el progresivo urbanismo que se acelera en el siglo XXI rematará con la mayoría de las pequeñas localidades bercianas (aldeas, lugares y barrios) de claro carácter rural y montañoso. Ellas tuvieron un origen medieval en base a sus economías señoriales, agroganadera y forestal. Su extinción supondrá una gran pérdida de nuestro patrimonio histórico, material e inmaterial.

            La reacción frente al centralismo provincial leonés y de la Comunidad autónoma de Castilla y León provocó las demandas territoriales bercianas. La respuesta fue el reconocimiento de la primera y única Comarca legal, tan criticada al principio desde la Diputación leonesa. El proceso comarcal berciano ya tiene 30 años de andadura y precisa de un desarrollo competencial. Con todo ello se ha reforzado el institucionalismo berciano, la conciencia colectiva y la simbología propia (bandera, Diazo, lengua gallega, etc). Y sin duda el bicentenario provincial ayudará a valorar el historicismo berciano reclamativo.

            Otro gran reto de El Bierzo es luchar contra la dinámica negativa de la frontera político-administrativa. Ésta nos aleja de nuestros vecinos gallegos (Lugo, Valdeorras, etc). Debemos reclamar nuestra condición de territorio periférico y abierto. Hay que reclamar el desarrollo económico sostenible de Os Ancares, O Courel, A Enciña da Lastra o serras da Cabreira. Por eso necesitamos vías de comunicación intercomarcales, promociones turísticas conjuntas, establecer servicios públicos compartidos (transporte, sanitarios, educativos, etc. Estas dinámicas ayudarán a integrar mejor El Bierzo en el noroeste peninsular.

 

O Bierzo, junio de 2021.  



http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es