REFRANERO GEOGRÁFICO DE LA REGIÓN DE EL BIERZO.
REFRANEIRO XEOGRÁFICO RENOVADO
DA REXIÓN DO BIERZO,
Por Xabier
Lago Mestre,
Coletivo
cultural Fala Ceibe do Bierzo.
falaceibe@yahoo.es
A nosa rexión ten
numerosos entes localidades organizados mediante concellos. Todos eles formaron
parte da chamada Provincia do Bierzo que tivo continuidade histórica ao longo
de toda a Idade Moderna (séculos XVI ao XVIII). Esta Provincia forxou a
identidade territorial e institucional que chega até a actualidade. Mais os
ditos concellos tamén tiveron a súa conciencia identidaria local. Por iso
atopamos diversos sinais desa competencia entre os distintos entes de poboación
(barrios, aldeas e vilas). Os chamados ditos territoriais da rexión recollen
esas desputas verbais entre os concellos bercianos. Velaí a seguinte
recompilación de ditos que reflicten este contexto competitivo entre os
pobos.
En
conxunturas económicas malas, que provocaron graves crises agrarias xeneralizadas
e continuas na rexión, onde faltaba o esencial alimento, resultaban frecuentes
as acusacióis de ladróis entre pobos que desputaban polo que consideraban
seu.
-“Si vas a Toreno,
guarda la
alforja y el perro.
Si vas a
Librán,
guarda la
alforja y el pan”.
-“San Pedro
de Trones
corenta
veciños
cinquenta
ladróis”.
-“Paradela,
mala terra,
Chana peor
que ela,
en Borréis
preguntaréis,
e en San
Xoán xa o veréis”
"San
Juan amenaza
y S. Pedro echa de casa" (en Bembibre,
sobre a finalización dos contratos de arrendamiento).
Nun
contexto histórico cheo de ideoloxía cristiá os ataques fundaméntanse no
maniqueísmo relixioso.
-“Gente de
Los Barrios,
gente de
los diablos
matan a los
bueyes
y aran con
cristianos”.
A peculiar
situación xeográfica e montañosa de moitos pobos do Bierzo estimula o inxenio á
hora de incidir no illamento periférico. Noutros casos prodúcese unha pacifica
delimitación entre eles.
-“Semos de
Primout
onde o sol
nunca entrou
e unha vez
que entrou
nos
pasmou”.
"En
Primou
donde nunca
entró el sol
y cuando
entró a todos sorprendió"
-“Saceda,
Noceda, Castrillo y Marrubio,
cuatro
lugares que Cristo no anduvo”.
-“Camponaraia
naraia,
e a un lado
Naraiola,
e un poco
máis abaixo
Carracedo e
as Colonias”.
OS CONCELLOS
BERCIANOS FESTIVEIROS.
As festas patronais tamén enchen o orgullo
colectivo e local, por exemplo cando se teñen bos gaiteiros. Outro tanto
acontece coas feiras, que favorecen o xolgorio.
-“Esta
gaita é de Vilar,
e o que a
toca de Aceiro,
o que a
queira romper
que se
confese primeiro”.
-“Xente de
Frieira, xente de feira”.
-“O
vintedós de xaneiro,
San Vicente
de Borrés.
Vide
xuventude das Médulas,
de viño os
fartarés”.
OS POBOS COMPITEN
COAS SÚAS FACENDAS.
Os
bercianos aproveitan o refraneiro para salientar as riquezas agrarias que hai
na rexión.
-“Os de Orellán
sempre dan;
a mañá peras,
a mediodía pan con
peras
e á noite peras con pan” (sobre a abundancia
de peras do pobo).
-“Matarrosa non val
cousa,
Penadrada non val
nada”.
-“¿ De onde es?.
Soiche de Corullón.
¿queres xogar un
peso?” (sobre a riqueza dos de Corullón cos figos).
-“¿De onde es?.
Soiche de Corullón,
nunca che fora” (Corullón cando perde a riqueza dos seus figos).
POLO BIERZO VIÑATEIRO.
A
exaltación do viño local non pode faltar, así como dos alimentos en xeral.
-“O viño de
Cacabelos fai cantar aos vellos”.
-“Din que Paradela
non figura no mapa,
pero bebendo viño
sabe dela ata o Papa”.
-“O Bierzo ten fama
do viño e do augardente,
das mulleres
fermosas e dos homes valentes”.
-“Se vas a Eres (A
Veiga de Eres, que non de Yeres),
merenda leves,
ia navalla para
cúrtala”.
-“Se a Cacabelos te
vas,
mira ben que vas
facer,
pois te vas para
beber
ou te vas para
comer”.
NO BIERZO ALTO, BEMBIBRE MANDA.
Nas terras
do Boeza rexistramos diversas competencias entre os seus pobos, pero a
rivalidade con Bembibre que non falte.
-“En
Folgoso mata el oso,
en Boeza la
potrada,
en Igueña
los zaratos,
en Colinas
gente honrada”.
-“Anque
somos de Noceda
y gastamos
canilleiros
cuando
vamos a Bembibre
bien que
nos mirar pra ellos”.
-“En Tejedo
están las burras,
en el Valle
las albardas,
y en
Santibáñez las mozas
para
sacarlas al agua”.
-“Dos de
Bembibre que Dios nos libre,
e os de San
Román por ahí se van”.
A CABEZA DO
MARQUESADO ENVEXADA.
Non poden
faltar as desputas dialécticas entre Vilafranca e os pobos da súa contorna. A
capital do marquesado sempre provocou confusos e mesturados sentimentos de
admiración, envexa e rancor.
-“Vilafranca
xente franca,
Columbrianos
os marranos,
Fontesnovas
os raneiros,
A Válgoma
pellexeiros,
Cortigueira
matiegos,
os de Cueto
cutarales,
os de
Cabanas cocheiros”.
-“Villafranca,
boa vila,
Cacabelos,
bo lugar,
pero a
Toural dos Vaos
eu non o
podo olvidar”.
-“Os de
Cadafresnas son da concha,
os de Moral
son do burro,
os de
Viariz comen a lombriz,
os de
Hornixa comen a pixa”.
PIQUES ENTRE
PONFERRADA E MAILOS SEUS VECIÑOS.
Outros
exemplos de desputas territoriais internas poden ser nas contornas de
Ponferrada ou Cornatelo. Traemos algunhas das moitas que hai entre León e O
Bierzo.
-“Ponferrada
se quema
Molina
llora,
porque no
se ha quemado
la villa
toda”.
-"En
San Miguel de las Dueñas
rica pera y
la manzana,
en Santo
Tomás, las ollas,
en
Ponferrada la gala".
-“Paradela,
mala terra,
Chana, a
súa irmá”
-“En Borrés
preguntaredes,
en San Xoán
volo dirán”.
-“Cornatelo
está perdido,
Vilavella
nun ten pan”.
-“Leve o
demo a Ferradelo,
fóra os
santos que eilí están”.
LIORTAS
TERRITORIAIS ENTRE O BIERZO E LEÓN,
-“De León,
a un lado”.
"León,
al otro lado".
-“Amigo de
León, teu sexa, meu non”.
-“Si
Coyanza castellana,
y El Bierzo
gallego son,
y la
montaña asturiana
¿Qué le
dejas a León?”.
AS DESPUTAS
ENTRE DÚAS GRANDES CAPITAIS.
A villa do
Burbia e a vila do Sil competiron entre sí históricamente por acadar a maior
xerarquía territorial e urbana.
“Villafranca
marquesal,
Ponferrada
real”.
Unha era
señorial e capital do marquesado, outra realenga e capital da provincia do
Bierzo.
“Vilafranca
de león capado,
Ponferrada
coronado”
OS BAILES, OS MOZOS
E AS MULLERES BERCIANAS.
Entre os bercianos non poden faltar as
competencias polo cante, o baile, os mozos e as mulleres dos diversos pobos.
-“Para
cantar Ponferrada
y para
bailar, los Barrios;
Y para
mocitas guapas
viva Toral
de los Vados”.
-“Para
troitas río Sil
para
manteca Laciana,
e para
rapazas fermosas
Vilalibre
ou Priaranza”.
-“Soldado
de a cabalo
¿onde te
aloxas?
en Toural
dos Vaos
que hai
boas mozas”.
-“As de
Borrés levan o refaixo routo cando se van bañar,
en cambio
as de San Xoán o levan de plexiglás”.
“-En Chana
non quedan mozas,
e en Borrés
son pequeñas”.
-“No pobo
de Toural,
vintecinco
mozos son,
vintecinco
pinos de ouro,
que relucen
máis co sol”.
-“Se che
preguntan, Carmiña,
quen son os
que van cantando,
di que son
os de Requeixo,
que na
Veiga andan rondando”.
-“O muíño
de Cacabelos
bota que
bota fariña,
e o que
queira boas mozas,
que se veña
pra Sorribas”.
OS POBOS COMPITEN
CON FACHENDA.
Temos exemplos da fachenda dos habitantes de
distintos pobos bercianos.
-“Xente de Quilóus
vale por
dous
e por tres
se é por
interese”.
-“Xente de
Quilóus
e bueis de
San Xoán,
tralarán”.
-“Los mozos
de Matachana,
que mueren
de frío por andar de gala”.
-“Para
perejil Toreno,
para
fachenda Librán,
y para
niñas bonitas
Las
Traviesas y Villar”.
-“Bos mozos
hai en Lago,
mellores en
Campañana,
como os de
Carucedo,
non os hai
en toda España”.
-“Os de
Valboa mataron o zorro,
os da Veiga
(de Valcarce) comérono todo,
e os de
Barxas mandaron recado
que lle
deixaran a punta do rabo.
Minten os
uns,
e minten os
outros,
e os que
mataron o zorro
son os de
Souto”.
A emigración berciana secular provocou
sentimentos de morriña que tamén están presentes nos ditos populares.
“Adiós
Villar de Los Barrios
desde Pico
lugar,
adiós Pozo
concejo,
nunca te
podré olvidar”
O refraneiro xeográfico berciano recolle
referencias climatolóxicas.
-”Cando o
ar vén de Astorga,
pastorcelo
ás andorgas;
cando o ar
vén de Ancares,
partorcelo
aos corráis”.
-“Néboa en
O Mego (pico de Cubelos do Sil),
auga no
Seo”.
A historia
tamén está presente nas competencias xeográficas. Neste caso o Imperio romano
deixou a súa pegada en Lugo, Astorga, Valdeorras e O Bierzo.
-“Quien
hizo Lugo, hizo Astorga y el Puente de La Cigarrosa;
y llevó una
piedra en el capelo,
con la que
hizo a Cornatelo”.
O Bierzo,
xuño de 2021.