viernes, septiembre 28, 2012

MEDIATIZACIÓN INSTITUCIONAL DE LAS TRADICIONES BERCIANAS (1ª PTE.)



MEDIATIZACIÓN INSTITUCIONAL DE LAS TRADICIONES BERCIANAS (1ª PARTE),
por Xabier Lago Mestre, del colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo.

INTRODUCCIÓN.

Todos tenemos una visión natural, no conflictiva y festiva de las tradiciones. Nos referimos a esas  fiestas patronales, con sus bailes, músicas o trajes regionales. También hay otras tradiciones, comerciales (ferias y mercados), religiosas (Semana Santa, Navidad,  romerías...), deportivas (lucha leonesa, bolos...), laicas (Constitución, Días del Trabajo, El Bierzo, la Mujer...), etc. Hay intentos por recuperar otras (las mallas, inicio de la vendimia, romerías con pendones...), o incluso se crean tradiciones nuevas en los casos de la Noche Templaria, jornadas de Cornatel, mercados medievales, Batalla de Cacabelos y demás que buscan su consolidación temporal mediante las subvenciones de sus ayuntamientos.

Por otra parte, en este trabajo procuramos una visión estructural o crítica de nuestras tradiciones. Es preciso tener en cuenta los contextos histórico, social, económico e ideológico para comprender las tradiciones. Creemos fundamental estudiar algunos de los procesos de  la intervención de las instituciones en las tradiciones de la región berciana. Entre esas instituciones destacamos la Corona, la Iglesia católica (obispados, monasterios o parroquias), señoríos laicos, ayuntamientos, cofradías o juntas vecinales. La visión crítica de las tradiciones se concreta también en la discriminación de minorías (judíos, moros, mujeres...), o en el maltrato animal (corridas de toros, la caza...), ensalzamiento del  pecado original, el sufrimiento y la penitencia (Semana Santa...).
 


En este contexto de relaciones sociales de poder no podemos pasar por alto el protagonismo de los propios vecinos en los procesos de creación y consolidación de las tradiciones a través de las actividades festivas o agroganaderas (os maios, o entroido, as matanzas, os fiadeiros, as noites de fogueiras, as muiñadas, o apalpador…).Sin embargo, el objeto de este trabajo no son las tradiciones de claro origen popular. Fijamos nuestro espacio temporal principalmente en la Edad Moderna (siglos XVI al XVIII). Sin más preámbulos pasamos a desglosar los poderes institucionales y su activismo concreto.

SUPREMACÍA DE LA CORONA DE CASTILLA.

La tradición identitaria provincial.

Los Reyes Católicos aprovecharon la derrota del conde de Lemos (1486) para favorecer la intervención en la región berciana. Así ejecutaron su política centralista mediante diversos procesos de control social, judicial (supremacía de la justicia real sobre la señorial, ), fiscal (cobro de alcabalas, millones...), orden público (Sta. Hermandad, corregidor de Ponferrada...), ordenación territorial (creación de la provincia...), etc. La organización territorial durante el Antiguo Régimen se realizó a través de los reinos y las provincias, coma la de El Bierzo. La provincia era un instrumento más de control institucional (fiscal, gubernativo, militar, etc).  La delimitación territorial y administrativa que supuso la provincia reforzó la concienciación identitaria a lo largo de los siglos. Esto se concretó en la continuada referencia a nuestra provincia en la documentación histórica, "sépase que nos, los vecinos y concejo, justicia y regimiento de esta villa de Tombrio de Abajo, provincia del Bierzo, reino de León y Obispado de Astorga (...)".

La tradición lingüística. 

Una característica tradicional de la región berciana ha sido y es la pervivencia histórica de tres idiomas, castellano, gallego y leonés. Los Reyes Católicos ejecutaron claras políticas de fomento del uniformismo lingüístico de sus reinos. En este sentido, se exigió el examen previo de lengua castellana a los futuros notarios, llegaron regidores, escribanos y corregidores que desconocían las lenguas tradicionales, o se emprendió la reforma monástica centralista, de las órdenes benedictina y cisterciense, que hizo desaparecer definitivamente el gallego de la documentación institucional.



La tradición ferial.

La Corona también es la que concede la celebración de ferias y mercados en las villas de la región berciana. Son los Reyes Católicos los que conceden las ferias y mercados semanales de Ponferrada. Esta tradición comercial fomenta el desarrollo económico regional y urbano, a la vez que aumenta la fiscalidad señorial y real según los casos. Los nobleza luchó por beneficiarse de los mercados y ferias lo que provocó la consiguiente conflictividad social. Este fue el caso del mercado de los martes en Cacabelos que el marqués de Villafranca quería llevar a la capital del Burbia (1560).



La tradición de la segregación social. 

La persecución de las minorías religiosas fue ejercida por la Corona de Castilla y León sin olvidar que detrás de esta estrategia estaba la Iglesia Católica o los afectados por las consecuencias negativas de la actividad económica judía (usura, préstamos, recaudación...).  En esta coyuntura se inscribe la petición de segregación de los judios en la villa de Ponferrada (1488), "Sepades que por parte del conçejo, justiçia, regidores, oficiales e  omes buenos dela villa de Ponferrada me fue fecha relaçion por su petiçion que ante mi en el mi Consejo fue presentada disiendo queen la dicha ciudad ay cierto numero de veçyndad de judíos para los quales no esta fecho apartamyento de judería de entre los christianos mas antes dis questan estremescladas las casas donde ellos viven con las de los christianos de que se puede recreçer algún daño. E que me suplicaron e pidieron por meçed que pues en todos mis reynos estaban apartados los judíos que çerca dello mandase remediar mandando dar mi carta para una buena persona (…)”. Primero fue la separación de los barrios judios y luego la obligada conversión bajo amenaza de expulsión (1492). Las consecuencias del uniformismo étnico nacional fueron la persecución de otras minorías religiosas y étnicas, ejemplos de los moros (expulsión en 1502 y 1609, conversión forzosa de 1525, guerra de 1568)  y gitanos.

La tradición festiva.

Sabemos de varios mandatos reales sobre restricciones en la celebración festiva de nacimientos o bodas.  El fundamento de la intervención de la Corona fue evitar alborotos y endeudamientos por los excesivos gastos. Se trataba de controlar el orden público mediante la fuerza policial y la imposición de fuertes sanciones pecuniarias, incluso el destierro. La documentación insiste en restringir las reuniones familiares, “vedado en esta villa de Ponferrada e a sua provincia non aya ayuntamientos de gentes en las bodas e misas nuevas e bavtizos para evitar los males daños e escándalos  e inconvenientes que dellos se seguían (…)” (…)”. El ayuntamiento de Ponferrada, bajo la presidencia del corregidor, aprueba la correspondiente ”Hordenanza de las bodas”, en 1537, reconociendo la influencia en esta tradición de Galicia, “conformándose con la premática que sobre este caso habla en lo que toca al reino de Galizia, por la vecindad questa villa e tierra tienen, de donde se a recrecido e redundado en ella la dicha costumbre (…)”.



La Corona impone su política en materia de celebraciones festivas. Felipe V en 1709 manda celebrar en Ponferrada de forma oficial las fiestas de San Sebastián y San Marcos. Otro tanto acontecía con las celebraciones festivas de proclamación de reyes, nacimiento de infantes, muerte de reyes, victorias militares o visitas reales. Los gastos de estas festividades reales por supuesto corrían a cargo del erario municipal.

O Bierzo, setembro de 2012.
www.obierzoceibe.blogspot.com

http://sites.google.com/site/obierzoxa
 http://www.facebook.com/xabierlagomestre
 www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

lunes, septiembre 17, 2012

DENDE A BAROSA PARA VILALIBRE

 
DENDE A BAROSA PARA VILALIBRE,

por Xabier Lago Mestre, do colectivo cultural Fala Ceibe do Bierzo.
 

Aproveitando o bo tempo desta primeira quincena do mes de setembro realizamos unha nova pedalada polo Bierzo meridional. Así, partimos do apeadeiro da Barosa, tras baixarnos do tren rexional para Galiza. Temos que agardar o amencer pois ás 7.15 da mañá aínda é de noite. Mentres tanto comentamos a viaxe que nos agarda. Os viciños da aldea dormen, non así o can que nos recibe na suba polo casarío que descende pola ladeira na procura do fértil terrádego da ribeira so Sil. Fixamos a mirada nunha casa que ten dous andares cos seus correspondentes corredores abertos. Mágooa que estea en venda segundo o seu carteliño. Máis adiante a pequea igrexa con portalón que ben merece unha foto nosa.



                                                    IGREXA DA BAROSA.

Cruzamos a estrada nacional 120 para Valdeorras para coller o noso camín para As Médulas, segundo anuncia o sinal de tráfico. Afrontamos a dura suba entre monte moi arborado que fomenta o noso desfrute natural. Chegados enriba da montaña vemos o sol nacente sobre o pobo de Lago Carucedo. Tras este descanso na cima, vendo as dúas vertentes, deixámonos levar polas bicis para abaixo cara ao casarío. Atravesamos os restos dun souto chamado A Devesa. As nosas fotos son para os mellores castiñeiros que destacan polo seu grosor secular. Xunto ao pobo está o lago de Carucedo que foi do lonxano mosteiro de Carracedo. Os seus habiantes tiñan que pagar ao cenobio unha parte do peixe das súas augas, caso das súas anguías.
 
 
 

Xiramos para a esqueda, en dirección para Carucedo, a capital do concello. Dende eiquí pódese tomar a estrada para a explotación mineira das Médulas. Conta con igrexa parroquial de orixe románico. O seu retábulo foi pintado en 1664. Por mor da zona lacustre comentada posúe unha importante zona recreativa na Veiga.

POLAS CERCANÍAS DE BORREIS.

Avanzamos por terreo de chaira que permite o desfrute sereo da paisaxe da Pradeiría, á esquerda o Sierro de Carucedo. Pero pronto comeza a suba da estrada ata un pequeno portelo. Mellor botar pé a terra nas Ventas de San Xoán de Paluezas, recordo antigo dun paradoiro dos viaxeiros para Galiza. Á dereita vemos o cercano concello de Borreis cos seus barrios, de Abaixo, Enriba, Coselines e Campelo. Este pobo conta coa ermida de San Fabián e a igrexa parroquial con retábulo neogótico e varias dignas esculturas. O pior son os restos vexetais queimados do lume forestal deste verán que arrasou ou leste de Borreis. Toda a zona do regueiro de Sortes foi afectado gravemente polas consecuencias funestas deste importante incendio.
 
 
 

Chegamos por fin ao alto do pequeno portelo. Dende eiquí temos unha boa vista do castelo de Cornatelo que nesta ocasión non visitamos. Preto desta fortificación medieval atópase unha canteira que destroza a paisaxe da contorna. Dende este alto xorden estradas para os pobos de Vilavella e Paradela de Muces.

De novo as bicis principian o descenso rápido e perigoso polas pechadas curvas da estreita estrada. Pasamos veloces xunto á ermida da Virxe do Carme, antiga amparadora do viaxeiros. Segue o topónimo galegueiro de Rioferreiros que nos abre paso para Santalla. Destaca esta poboación polas súas cárcavas que ben que se poden apreciar dende o seu estratéxico miradoiro. Tamén dende eiquí observamos a mellor panorámica da chaira berciana (Cacabelos, Camponaraia...). A rúa Falcón alértanos da presencia destas aves por estas paraxes.
 
 

ATRAVESANDO PRIARANZA DO BIERZO.

De novo na rota descendente para Priazanza do Bierzo, situada a 10 quilómetros de Carucedo. Esta poboación é capital de concello de amplo territorio que abrangue o castelo de Cornatelo e, máis aló, Ferradelo (Ferradillo).

A seguir, o pobo de Vilalibre da xurisdición. Os seus viciños compraron a súa liberdade, na Idade Moderna, e que dende entón locen con orgullo no seu nome toponímico. Varias rúas hoxe fan referencia á Constitución e á Liberdade, símboloxía democrática moi apreciada polo seu esforzo colectivo ceibe. Na ermida da Vera Cruz datada no século XVII, tiña a súa sede os seus confrades encargados de fomentar a ideoloxía católica entre o seu vecindario.
 
 

Á dereita da estrada, o desvío para Toural de Meraio, que paga a pena visitar noutra viaxe. Cruzamos a ponte sobre o río Sil e entramos no barrio da Martina. A recta de Flores del Sil enfila para Ponferrada. Na cidade resoan as campás da basílica da Virxe da Encina, que tocan na festa do Día do Bierzo. Menos cansos que noutras viaxes atopamos descanso no parque do Temple. Deica outra!

O Bierzo, setembro de 2012.
www.obierzoceibe.blogspot.com

http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

miércoles, septiembre 12, 2012

O BIERZO NA MANIFA PEDANEA DE MADRID





O BIERZO NA MANIFA ESTATAL EN MADRID A FAVOR  DAS PEDANÍAS
(LUNS, 10 DE SETEMBRO DE 2012),

por Xabier Lago Mestre.

A pequena comisión berciana vai a Madrid en defensa das súas xuntas veciñais. O autobús  desprázase rápido pola autoestrada do Noroeste. A noite faise aliada do sono dos viaxeiros. Para espertar dunha vez e poder estirar as pernas entumecidas facemos una parada en Medina do Campo. No bar atopamos un cartel tauriño, das recentes festas patronais, que reza "Nin o Rei oficio, nin o bispo beneficio", en honra da laica dependencia señorial da antiga vila das feiras castelás.

De novo en rota, o sol comeza vai a máis por momentos na chaira castelá. Vemos as saídas de Adanero e Villacastín. Volta á escuridade temporal dos túneis do Guadarrama. Á saída deles, rápido e pronunciado descenso para Villalba. Albiscamos ao fronte Madrid, coa súa nube de contaminación. O tráfego intensifícase e ralentízase. Por fin, tras un longo túnel urbano, a estación Sur de Madrid. Descendemos do bus, despois da longa viaxe, e saímos á avenida Méndez Álvaro. Nada de coller o metro. Ascendemos pola avenida ata chegar a un grande edificio de formigón, a nova estación de ferrocarril de Atocha. Neste traxecto mañaneiro a mayoría das voces son estranxeiras (inglés, alemán, polaco, lenguas africanas…). Xente que vén e vai tirando das súas maletas e mochilas. El verde paseo do Prado protéxenos do sol coa súa arboreda, mentres admiramos a primeira pinacoteca de España.
 
 
 
 
 

Silbatos cercanos anúncianos a presenza da concentración cidadá. Trátase da manifestación en defensa dos chamados legalmente entes locales menores. Pero denominados tradicional e rexionalmente, pedanías, xuntas veciñais, concejos ou parroquias. La Federación estatal de Entes Locales Menores, ante a ameaza de supresión destas administracióis locais polo Goberno central, reaccionou convocando esta manifestación en Madrid, este 10 de setembro de 2012.

Comeza a andar a manifa con lentitude. Encabeza a pancarta "Non á supresión das Entidades Locales Menores. Con nosotros non poderán". Detrás numerosas e coloridas bandeiras pedánesas, municipais e rexionais, descoñecidas para a maioría dos paseantes. Os escritos das pancartas reafirmando a vitalidade política das pedanías. Xentes de Estremadura, Andalucía, Murcia, Cantabria, Asturias, Aragón e Castela e León. E como non podería ser menos a bandeira cruceira berciana tivo digna presenza entre outras máis bandeiras cuarteadas de Castela e León. Así pois as xuntas veciñais bercianas tiveron representación nesta multitudinaria manifestación. Nesta ocasión botamos en falta as bandeiras leonesas. Recordemos que as pedanías leonesas y bercianas son das máis numerosas do Estado español.
 
 
 
 

Dende a praza de Cibeles a manifa avanza lentamente pola céntrica rúa de Alcalá. Os furgóns policiáis abren paso e os viandantes, tan acostumados a manifestacióis de todo tipo, pregúntanse por esta ruidosa e colorista concentración cidadá pois non logran identificar tantas diferentes bandeiras. Os madrileños e turistas asisten abraiados ante estos manifestantes de acentos diversos. Son moitos os que enfocan cos seus teléfonos móviles para recoller a mellor e máis curiosa foto. Seguro que cientos desas fotos e videos pronto subiranse a internet e mailas redes sociais, dando lugar a interesantes debates sociais e políticos que fomentarán a participación cidadá.
 
 
 
 

A cidadanía española máis rural demostra así o seu apoio aos seus entes locais menores. Xentes que fixeron longas viaxes para estar hoxe eiquí en defensa da súa autonomía pedánea. Agora fai falta que o Goberno central escoite esta chamada desesperada da rúa social dende os seus despachos ministeriais. Os gobernantes teñen que recapacitar e non tramitar o anteproxecto de reforma da Lei do Réxime Local estatal no que se refiere a esta inxusta supresión dos entes locais menores. Os dirixentes destas pequenas administraciois son elexidos por democracia directa e representan a comunidades rurais reducidas de forma altruista e sen remuneración. Os bercianos non podemos permitir este atropelo político contra esta secular tradición política e institucional. A nosa presencia na manifestación de Madrid ten sido un acto máis de resistencia social.



O Bierzo, setembro de 2012.





http://sites.google.com/site/obierzoxa http://www.facebook.com/xabierlagomestre www.twitter.com/obierzoxa http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es

viernes, septiembre 07, 2012



A DEFENSA DO MONTE BERCIANO,
Por Xabier Lago Mestre.

Este traballo comeza cun recordo para o noso monte ponferradino emblemático do Paxariel. Recentemente un desalmado provocou un novo lume nas súas ladeiras. Unha vez máis neste verán os bercianos asistimos atristurados a ver como as chamas roxas remataban coas árbores, matoeira e demás patrimonio vexetal e animal. De pouco serviron as patrullas de voluntarios ciclistas que vixilaron o dito monte durante meses. Dende logo non hai quen poida co aloucado incendiario que ataca todos os veráns sen xeito. Velaí que xa se fale de colocar cámaras de videovixilancia para poder localizalo o vindeiro verán.



                                         A ALDEA BERCIANA DOS MAZOS.

                Os bercianos de ben pouco podemos facer por evitar eses desastres. Quizais concienciar máis á poboación, mediante escritos coma este, sementar as zonas queimadas, coidar máis o monte durante as nosas andainas, evitando botar lixo, non contaminando acústicamente, nin cazando animais, nin estragando a flora de fóra dos carreiros e sendeiros, entre outras actividades cívicas co Paxariel.
OS DANOS ABIÓTICOS DO MONTE.

                O monte berciano en xeral é un espazo delicado, máis alén dos lumes forestais. Referímonos a que sofren dos danos chamados abióticos, os que teñen relación coa prolongada sequedade ambiental que reduce considerablemente a humidade da terra. Todo isto afecta gravemente ás árbores permitindo que proliferen as pragas bacterianas.

Pola outra banda, nesta categoría de danos abióticos contamos co exceso de densidade vexetal do monte berciano pola falta de limpeza. A parte das árbores temos moita matoeira que crea un combustibe a ras que favorece a rápida extensión dos lunes forestais. A limpeza desta matoeira esixe moitos cartos públicos que escasean en época de crise como a que sufrimos. En tempos pasados o monte era moito máis aproveitado polos propios viciños das aldeas. O monte formaba parte da economía complementaria das familias pois del tiraban leña o uces para os fogares, estrume para os eiros, cortiñas ou cortes, follas para alimento de gando, cogumelos outoñais para a alimentación humana, herbas coma menciñas, corcho para tapóns, froitos (castañas, piñóis, belotas…), madeira para facer casas, pedra para pontes, lousa para tellados, carbón vexetal, ocupacióis temporais de labradío con queimas controladas mediante facedeiras en bouzas, rozadas, searas… A principal labor de limpeza facíana el pastoreo de gando maior (bois, vacas, cabalos…) ou menor (piaras de gochos, rebaños de ovellas, cabras…). Así ata as altas brañas bercianas chegaban incluso as ovellas meiriñas de Castela e Estremadura, e as cabras eran as encargadas da limpeza de camíns porque comían os vexetais máis expiñosos. Por desgraza, a gandeiría berciana está sendo reducida tamén drásticamente.




OS DANOS BIÓTICOS.

                Por desgraza cada vez son máis agresivas as bacterias que atacan mediante pragas as nosas especies vexetais autóctonas. En parte el cambio climático favorece a súa proliferación sen xeito. Igual diezman os piñeiros que os castiñeiros ou as árbores frutais da chaira (maceiras, pereiras…) provocado sucesivas alertas fitosanitarias. A loita contra estes axentes patóxenos esixe unha cara investigación en laboratorios especializados e lonxanos que se concreta en la elaboración de feromonas, dentro da chamada biotecnoloxía. Non resulta extraño apreciar visualmente os efectos dos seus ataques, decoloración das follas, desfoliación da parte baixa das árbores, o cancro nos castiñeiros, a seca total dos piñeiros, etc.

                Por iso cada novo estudo fitosanitario esixe máis complexidade para ter en conta diversos factores, altitude, litoloxía, solo, pendente, vexetais afectados, geoformoloxía ou a exposición solar (solaina ou umbría), rede hidrolóxica (ríos, regueiros…), poboamento humano (cidade, vilas, aldeas illadas…), etcétera. 





OS COIDADOS FORESTAIS.

                A necesidade de maior protección dos nosos montes bercianos provoca grandes cambios na paisaxe con novas infraestruturas. Así temos a apertura de numerosas pistas forestais ou devasas (cortafogos) nas pendentes ladeiras. O grande problema que ten o monte berciano é o do seu aproveitamento axeitado. Os baixos prezos forestais prexudican a súa explotación, tanto da madeira, resina de piñeiros, castaña dos soutos… Todo isto provoca que os propietarios non invistan no monte, sobre todo na súa conservación mediante sembras, plantacióis, desbroces, clareos, podas, eliminación de residuos, cortas de entresacas e a matarrasa e demais. A isto engadimos o problema social, referido á despoboación, emigración, envellecemento dos propietarios sen intereses a medio prazo, minifundismo (excesiva división das propiedades), etc. E maila xa comentada falta de gandeiría que limpe parte da vexetación que nace sen control nos montes bercianos.
                
Para rematar comentar que non estaría mal que os urbanos tomemos unha actitude máis activa en defensa do monte berciano. Animamos a todos a gardar as sementes das froitas que comemos nas casas para logo, durante as nosas excursióis polo monte, plantemos esas sementes nas parcelas queimadas. Dende logo que moitas desas sementes non sairán pola falta de coidados axeitados, pero outras seguro que si e así axudamos á rexeneración do monte berciano. Grazas anticipadas.

O Bierzo, setembro de 2012.
www.obierzoceibe.blogspot.com

http://sites.google.com/site/obierzoxa
 http://www.facebook.com/xabierlagomestre
 www.twitter.com/obierzoxa
 http://www.blogoteca.com/obierzoxa http://obierzoceibe.wordpress.com http://www.ciberirmandade.org/falaceive www.ponferrada.org www.partidodelbierzo.es