O SAMAIN DA REXIÓN BERCIANA.
O SAMAIN BERCIANO,
Por Javier Lago Mestre.
A chamada festa
do Samaín estase a popularizar no noroeste peninsular. Trátase dunha
festividade antiga que se refire ao fin do verán e mailo fin das colleitas. Co
Samaín comeza a xeira escura, na noite do 31 de outubro ao 1 de novembro, onde
se abre a porta entre os mundos dos vivos e os mortos. Incluso algúns dos
defuntos saen coa Santa Compaña de camiñata nocturna. A tradición galega
recorda que nas casas hai que deixar o lume acendida para quentar aos posibles
visitantes defuntos que volten, ou que a mesa coa cea debe restar sen recoller
para alimentar aos que veñan.
Na documentación histórica podemos
atopar, na festa de Tódolos santos, referencias relixiosas pagás curiosas. Así
as Constituciois sinodiais do bispo de Astorga, Pedro de Acuña, de 1553, falan
de “que el día de los Finados que se celebra el día siguiente de Todos los
Sanctos, cada año van a comer sobre la sepultura de sus finados, lo cual parece
un rito gentilicio que hecho ni obra de buenos christianos”. Había un costume
popular de estar perto dos defuntos, xunta a súas sepulturas, e compartir un
xantar familiar. Por suposto, a Igrexa non permitirá isto, “queriendo estirpar
el tal abuso y perniciosa costumbre del dicho nuestro obispado”. Logo os
finados e os vivos comparten espazo e tempo nesa noite.
Pola outra banda, nas Constituciois
sinodiais do bispado de Mondoñedo (ano 1541), a súa Igrexa perseguíu outro
costume, “andan todos los muchachos de la feligresía a pedir por las puertas, y
les dan pan y carne y vino y feijoes y pijales y otras coas y así los hijos de
los ricos como de los pobles, lo cual come cada uno en su casa”. Estes
pedimentos de alimentos polos rapaces ben que nos soan hoxe. Pois ben, a Igrexa
de novo non aproba isto, e reclama o seu protagonismo institucional, para
os oficiais de seu, “sino que el
Beneficiario o Rector o el Primiciero y otro que nombre la feligresía piden
aquel pan y todo lo demás que les dieren repartir en la Iglesia el día de los
finados entre los pobres y necesitados”. De novo a Igrexa trata de tomar o
control total da tradición popular, e eliminar a iniciativa da mocidade.
Os magostos de novembro son xuntas
da veciñanza para comer as saborosas castañas, recollidas previamente nos
soutos, de xeito comunal. Todos arredor dunha fogueira purificadora que alonxa
a presenza dos perigosos seres das frías noites (lobos, osos, Santa Compaña,
bruxas, etc. Da conversa en liberdade nacen variadas historias da tradición
oral berciana (contos, lendas, ditos, etc) que permiten a transmisión
interxeracional na lingua galega, tan asoballada polos poderes institucionais.
Os magostos celébranse nos soutos
comunais, espazos públicos cívicos. Convén recordar que certos poderes
institucionais, Coroa e Igrexa,
proibiron as xuntas festivas nas súas zonas acotadas. Así un Real decreto de
Carlos III, en 1777, determina que “no se toleren bayles en las iglesias, sus
atrios y cimenterios, ni delante de imágenes de Santos”.
Tampouco falta a música da gaita
para quentar os corpos con cadenciosos bailes entre homes e mulleres e aturuxos
rachadores da noite. As solemnes danzas e os populares bailes foron perseguidos
pola Igrexa, caso das indecentes muñeiras compartidas por homes e mulleres.
Outro tanto aconteceu coa tradicional gaita. Este instrumento musical foi mal
visto polas autoridades católicas porque representa a luxuria e mailo erotismo.
Resulta que a gaita semella representar os órganos sexuais masculinos. Toda
unha provocación para a represora relixión.
Fronte aos rebeldes gaiteiros,
outros apostan polos tamboriteiros. Estes músicos populares optan pola flauta,
chifla e tamboril, máis acordes cos instrumentos da realeza secular. O bispo de
Tui tiña claro onde estaba o poder anticristiano, “como la música de los templos
debe ser grave y seria, de modo que eleve el espiritu a los fieles a la
contemplación de Dios, y el instrumento de la gaita y tambor no cause ese
efecto, ordeno a los párrocos que de ningún medio permitan que con pretexto de
culto, ni otro motivo, suenen en Iglesia estos instrumentos” (1780).
O Samain vai acompañado polas
malignas máscaras. Xa o rei Carlos I, en 1523, proibe todas as mascaradas, e a
lexislación real posterior, reafírmase nos ataques festivos. Así, en 1777,
remésanse cartas aos reitores das freguesías para perseguir “todo género de
bailes, disfraces e diversiones seculares y espectáculos impropio de la
gravedad, modestia y verdadera devoción que se debe resplandecer en tan
sagradas funciones y lugares”. As chamadas máscaradas de inverno agochan e
permiten a liberdade de expresión (pullas, regueifas, etc) ante os poderes
institucionais (Coroa, Igrexa, concello…). Non se pode permitir esta crítica
social, velaí a razón de que tales mascaradas tradicionais só se conserven no
medio rural periférico, caso de Zamora e Bragança. Mais o Samaín ameaza con
renacer nas rúas urbanas.
O Bierzo,
outubro de 2021.
posted by Xabier Lago Mestre at 8:25 a. m.
0 comments
